Монгол оронд атар газар эзэмш­сэ­ний 50 жилийн ойн баяр уржнан болсон. Энэ үеэр байгуул­лага, засаг захиргааны нэгж, хамт олноос олон жил үр бүтээлтэй ажилласан нийт 500-гаад хүнийг хөдөлмөрийн баатарт тодорхойлж нэр дэвшүүлсэн гэдэг. Тодорхой­луулагсад анхан ба дунд шат дамжлагуудыг төвөг чирэгдэлгүй даван гарч бүгд Ерөнхийлөгч дээр ирж овоорчээ. Ерөнхийлөгч бүг­дийг нь зөвшөөрч гарын үсэг зурах эрхтэй ч энэ арай хэтэрсэн эрүүл биш алхам болно. Тэгээд 500-аас нэг азтай нөхөр л энгэрээ цоо­луулж бусад нь гомдогсод, хүлээг­сэд болон хувирч байгаа юм. Хэн нэгнийг буруутгаж зөвтгөе гэвэл Ерөнхийлөгчид хамаатай. Эцсийн эцэст тэр нөхөр л шийдэх юм чинь. "Таны тодорхойлолт бүх шат дамж­лагыг амжилттай даван туулж, одоо зөвхөн нэгдүгээр хүн  л гарын үсэг зурах үлдчихээд  байгаа" гэж мали­гар дарга нар бүгд дээшээ хуруугаа заана. Энэ нь шагнуулах гэж бай­гаа, шагнах гэж буй, шагналд то­дор­хойлогсдод аль алиныг нь их эвгүй байдалд хүргэдэг.

Төрийн одон медалийн тухай хууль гарч олон өөрчлөлт хийгдэх юм билээ. Одон медаль өөрчлөгд­сө­нөөр урьдын гавьяа хүчингүй болохгүй. Цаашид төр иргэдээ шагнахаа больж байгаа  биш, улам боловсронгуй болгох санаа яваад байгаа.

Шинээр гарах ба хуучин уламж­лал хоёрт хоёуланд нь орхигдоод байгаа сэдэв бол аливаа шагналыг яасан гэж өгөх, ямар тохиолдолд олгох тухай нь их бүрхэг юм билээ. Тэгж байгаад нэг нөхөр гэнэт шийт­гүүлдэггүй ч гэнэт шагнуулж олныг алмайруулах явдал байсгээд л болдог нь нууц биш. Зарим хүн нийгэмд үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулснаа мэдээгүй өдий хүрсэн байдаг байхад зарим нь  огт гавьяа байгуулаагүй мөртлөө өөрийгөө тодорхойлоод хөөцөлдөөд гүйдэг. Харин ч дээгүүр доогуур явж хэл ам хийж зорьсондоо хүрдэг жишиг хэзээнээс байсан. Орчин үед өөрий­­гөө тодорхойлж амбицтай байх нь зөв гэдэг болсноос хойш хуучинсаг бидний хэллэгээр "хэ­тэр­­хий увайгүй, ичгүүр сонжуур­гүй"  байдал газар авчихлаа.

Өөрийгөө эрхэмлэдэг бага­шаар­хан залуу хотын автобусанд үнэгүй явдаг эрх бүхий "Нийслэ­лийн хүндэт тэмдэг"-ээр шагнуулж байгаа юм. Зогсоо зайгүй өөрийгөө тодорхойлж, сонин хэвлэлээр нэ­рээ гаргаж, зурагтаар нүүрээ ха­руулж гүйсээр байгаад энэ мэтчи­лэнгийн хэд хэдэн "гавьяа" аль хэдийнэ байгуулаад амжчихсан, мань мэт дэргэд нь ромбоноос өөр энгэртээ зүүх юу ч үгүй нүүрээ хийх газаргүй ичээд цохиж явах жишээ­тэй. Тэгээд одоо тэнэг хүн шиг тэмдэг олж зүүхгүй бол "Та залуу­даа шоронд сууж байгаад гарч ирсэн юм уу? Яагаад шагнуулаагүй өдий хүрдэг билээ?" гэх янзтай.

Одон тэмдэг нь социализмын үеийн моралын урамшуулал одоо зах зээлд ач холбогдолгүй гэж ярьдаг боловч яг цагаа тулаад ирэхлээр авахгүй гэдэг хүн байдаг­гүй л юм билээ. Тэгэхээр энэ шаг­наг­дах уламжлал ач холбогдолгүй болтлоо өдий. Харин хүмүүс ту­хайн ажил төрлийн салбартаа чухам юу хийгээд ямар шагналд хүрч болох боломжоо цалин шигээ тодорхой мэддэг болчихвол хаа хаанаа амар байгаа юм. Хамгийн гол нь тэр л их хэцүү гээд байгаа юм. Хуучин цагт нэгдлийн малчинд хөдөлмөрийн баатрын болзол бол бараг ойлгомжтой байсан болол­той. Ямартай ч их спортын талбарт олимп дэлхийн аваргын медальд хүрсэн тамирчин гавьяа­тын болз­лыг хангачихдаг. Тэр­нийг нь хорин нас хүрээгүй байсан ч өгөөд бай­гаа. Нэгэнт тодорхой олны өмнө ил гавьяан дээр бол авахаа хүрвэл хэдэн ч хүн алдар гавьяагаа үнэ­лүүлж болно. Манай хөлбөм­бөг­чид Бээжинд олимпийн аварга болчих­сон бол ганц ахлаг­чийг нь биш 22 хүнд хөдөлмөрийн баатар өгөхөөс өөр яах юм. Гэтэл 50 атар­чин тариачингийн алдар гавьяаг хэм­жих хэмжүүр алга. Тэднийг литрлэх үү, метрлэх үү бүү мэд.

Хамгийн их "шагналын хур" унамтгай урлагийнхныг одоо чухам яахаа мэдэхээ байчихаад байна. Дуу хуурын ач гавьяагаар ард түмэн олон нийтийн юу нь дээшилж улс орны хөгжил цэцэг­лэлтэд ач хол­богдол өгсөн эсэхийг хэмжээд барш­гүй биш мэдэж барш­гүй юм даа. Ганган хүнд гархи, дуучин хүнд гавьяат чимэг гээд бид бүр занш­чихсан, нөгөөдүүл нь нэхээд сур­чих­сан, нөгөө төр нь өгөөд хэвш­чих­сэн ойлголт. Гэхдээ сонгодог урлаг, сонгодог хөгжим, математик, онцгой ховор мэс засал гэх мэт мэргэжлийн бус хүн  ойлго­ход бэрх салбарууд дээр лаг лаг шийдийн хариуг гаргасан бараг суут хүмүүс зөндөө байдаг юм билээ. Иймэр­хүү салбарынхныг араас нь хөө­цөл­дөж байж алдар гавьяаг нь зүүх хэрэг гардаг.

Боловсрол, эрүүл мэндийн салбар дээр тоон ба чанарын үзүүлэлтийг нь тоолж байгаад норматив тогтоочиход болмоор санагддаг. Нийт төдөн хүний амь аварч үүнээс нэн хүнд төчнөөнийг сэхээсэн байхад таныг ингэж үнэл­нэ. Багш таны нийт шавь нар хэд хүрэв. Түүнээс хэд нь шоронд, хэд нь мэргэжлийг чинь өвлөсөн эсэх, хэн гэдэг мундаг нөхрийн багш нь явж вэ гээд л тооччиход нэг багцаа гараад ирнэ. Гэхдээ энэ бүгдийг хэвлэлээр тендерийн зарлал шиг ил тод гаргаж өгөх хэрэгтэй. Хэв­лэлд гарсан мэдээллээс илүү ам­жилттай багш эмч гараад ирвэл бас түүнээ хугацаа алдалгүй мэдэг­дэнэ. Дараа нь хяналтынхан үнэн эсэхийг нь батлаад дунд шатанд бүх асуудал цэгцэрчихнэ. Намайг шагнах болов уу яах бол гэж горь­дох асуудал байхгүй. Хажуугаар нь бас энэ шагналын ченж гэж нэг юм явдаг гэсэн шүү. "Найрааны начин" ганцхан муу нэрт бөхчүүдийн дунд л байдаг юм биш.

Хувийн болоод улсын бүх л салбар түүн дотроо мэргэжил ажлын байр болгоноос амжилтад хүрэх ямар боломж байна тэрний дээд хязгаарыг гаргуулаад авчих хэрэгтэй. За би нэг газар үйлчлэгч байлаа гэж бодъё. Үйлчлэгчээ хийгээд "Яаж би Амитаба шиг" гавьяат болж чадах вэ? Энэний хариуг олоод өгчих л дөө. Их л хэцүү байх байх. Гэсэн ч болзол олдож л таарна. Сэтгүүлчийн хөдөл­­мөрийг үнэлэхэд хэн нь илүү вэ гэж ухаан зарах шаардлага байдаггүй. Харин ажиллагаа л их ордог. Ер нь төрийн хишиг хүртэгс­дийг шалгаруулахдаа олон ний­тийн санал асуулга, хамт олны тодорхойлолт, оны шилдэг зэрэг төрөл бүрийн аварга болох, хэвлэ­лээр өөрийгөө байн байн суртал­чилсан зэргийг үндэслэх юм бол шагнал эзнээсээ төөрчихдөг. Тэнд ихэвчлэн худлаа, зориуд зохион байгуулсан арга хэмжээнүүд өр­нүүл­дэг бөгөөд дараа нь бөөн хэл амны бай болох нь олонтаа. Ямар ч мэргэжилд харгалзаж үзэх  нийт­лэг эрх ашиг бол тэр энэ орны хүү нь болж төрснөөрөө биднийг юугаар гялайлгасан, бусдын төлөө гэх сайхан сэтгэл нь бодит эсэх хоёр л юм. Хэдийбээр өөрийнхөө төлөө ажилласан ч нөгөө талдаа нийгэмд ашигтай үйлсэд шагна­лын утга учир оршдог байх.

Иргэн бүр ямар гэм хийж шийт­гүүлэхээ мэддэг хуультай мөртлөө ямар алдар гавьяанд хүрч болох гэрэлт зам нь хаягдчихаад байна. Хүмүүс хэрэг төвөгт орохгүйн төлөө бус сайн үйлс бүтээх, түүнийгээ үнэлүүлдэг гэгээн амьдралыг зо­рил­гоо болгосон нийгэмд аж төрөх ёстой биз дээ.

Бүх ажилд хөдөлмөрийн баа­тар болох болзол батлагдлаа. Болзлын эхний давааг давагсад гараад ирлээ. Тийм ч олон хүн гарч ирэхгүй нь мэдээж. Одоо харин тэднийгээ баатар болсон болоогүй хамаагүй сонгуульд өрсөлдөж байгаа мэт сурталчилж олны танил болгоод авах хэрэгтэй. Зарим нэг нь "Наадах чинь тэгж яривал ингэж байсан новш шүү" гэж шүүмжлэг, хамаагүй. Үнэндээ одооны зарим алдартнуудыг өөрийн салба­рынх л биш бол танихгүй юм. Таньдаг болчихвол ядаж зам тавьж өгч баймаар байх юм.

Нэг иймэрхүү арга хэмжээ авбал төрийн шагналын нэр хүнд өсч, өгсөн авсандаа өлзий болмоор ч юм шиг бодол төрнө. Цааш дэлгэ­рүүлээд өөр гоё санаа байвал нэмэрлээрэй таминь.