Гүүгл дээр монгол хэл оржээ. Одоохондоо үгийн сан цөөн, ойр зуурын холбоо үг, энгийн өгүүлбэр төдийг орчуулж байна. Мэдээж засварлах зүйл байгаа ч энэ бол гайхамшигтай сайхан үйлс. Энд гэхдээ гүүглийн монгол хэл ямар байгаа тухай ярих гэсэнгүй.

Харин манай хэл шинжлэлийнхний хандлагын тухай илүү хошуулмаар байх юм. Дэлхийн хэл шинжлэл зөвхөн үсэг, үг, өгүүлбэрийн тухай ярихаа болиод, хэлийг олон шинжлэх ухааны уулзвар дээр судлаад удаж байна шүү дээ.

Тухайлбал, хэл-сэтгэхүйн холбоон дээр хэлийг судалж байгаагийн учир нь хэл яриа харилцааны хэрэглүүрээс гадна бас сэтгэн бодохуйн хэрэглүүрийн үүрэг гүйцэтгэдэг учраас тэр. Ямарч үгийн ард түүнийг төлөөлсөн утга байж хүний тархинд бууна, танин мэднэ, улмаар үүндээ тулгуурлан цааш сэтгэн бодож хөгждөг ... Хэл ийм сэтгэн бодох хэрэглүүр юм бол ... Энэ хэрэглүүр гажвал яах бол ... Инэгэхээр магадгүй хэл бол эргээд сэтгэхүйг эвдэгч ч байж чадах хүчит хэрэгсэл гэсэн үг. Бид яагаад 100 жилийн өмнө Жамсрангийн Цэвээний орчуулсан “Декамерон” шиг нүдэнд ургатал уран, цэгцтэй ярьж бичиж, бодлоо илэрхийлж чадахгүй байгаа вэ ... эх бичгээ сольсонтой холбоотой юм болов уу, сайн мэдэхгүй юм ... энэ бол хэл шинжлэлийнхний ажил ... хэлээ эвдсэн учраас сэтгэхүй маань хэдэн үе өнгөрөхөд өөрчлөлт орсон юм болов уу, хэрэв ингэж нотловол эх бичгээ даруй сэргээх шийдвэр гаргах шаардлагатай, эсрэгээр нотловол тааллаараа болох биз. Магадгүй билгүүн номч Б.Ренчин гуай энэ л шатлгаанаар эрс эсэргүүцэж явсан юм болов уу...

Дэлхийн улсууд хэлийг бас байгалийн шинжлэх ухаантай холбож, тэр арга зүйгээр судалж байна. Хүний хэлээр хүн л ярина, байгалиас ярих чадварыг амьтанд биш хүнд заяасан. Хэл ийм заяагдмал учраас тархины хөгжилтэй холбож судалж байна. Хүний тархи нээлттэй систем болохын хувьд хэл шинжлэлд физикийн оно­лууд, математик загваруудыг ашиглах болсон. Энэ тал дээр Хүмүүнлэгийн захирал Б.Чулуундорж монголдоо тасарчихсан, монголын хэл шинжлэлийг дэлхийн жишиг рүү чирж яваа ганц хүн.

Хэлийг бас сэтгэл судлалтай холбож авч үзээд удаж байна. Когнитив хэмээх сэтгэл судлалын салбарыг хэл шинжлэлтэй холбож, хүн хэлийг хэрхэн эзэмшиж буй үйл явц, хэлийг яаж өөрийн болгож буй дадал, бүтэц зохион байгуулалттайгаар сурч буй зэргийг нь судлана гэсэн үг. Ингэж судалснаар ялангуяа гадаад хэл эзэмшихэд, нэг хэлний системээс нөгөө хэлний систем руу шилжих, шилжүүлэхэд когнитив хэл шинжлэлийн судалгаа тусалж мэдэх юм. Гүүглийн орчуулга амжилттай явж буйн нэг шалтгаан энэ шинжлэх ухааны хөгжлийн үр дүн биз.

Энэ мэтчилэн хэлийг тал бүрээс олон сонихролтой аргаар судалж байгаа нь ядаж л дэлхийн олон хэл өөр хоорондоо хялбар хөрвөдөг болоход тусаа өгчээ. Орчуулах үйл явц бол үгсийн хэлхээс төдий биш, ялангуяа хоёр өөр системийн хэлийг машинаар хөрвүүлэхийн тулд хэл сэтгэхүйн ялгаатай байдлыг дээрх олон янзын аргаар танин мэдэх шаардлага тулгарна. Хэлний системээр дамжуулаад тархи, сэтгэх үйл явцыг судалснаар цаашлаад “хиймэл оюун ухаан” гаргаж авах тухай ч яриа бий.

Ингэхээр гүүглийн ч бай ерөөсөө монгол хэлийг, монгол хэлээр дамжиж илэрч, хөгжиж буй энэ сэтгэхүйг системтэйгээр судлах нь орчин цагийн монголын хэл шинжлэлчдийн хийх шаардлагатай ажил, чухал судлагдахуун баймаар санагдах юм. Тэрнээс биш цагаан толгойн дөрвөн үсгийг хасах уу даа болих уу даа гээд мунгинаад суух биш л дээ.

Эцэст нь хэлэхэд (миний л бодол) монгол хэл эвдэрнэ гэдэг үсэг буруу бичсэнийг хэлэхгүй, англи хэлний дүрмийн алдааг автоматаар засдаг шиг программ байхад л нэг журманд орчих зүйл. Монгол хэлэнд гадаад үгс олноор нэвтэрч буйг ч хэлэхгүй, араажив, цонх шиг л монголжиж болно. Харин монгол хүн санаа бодлоо эх хэлээрээ логик алдаагүй, онч, баялаг, уран, цэгцтэй илэрхийлж чадахгүй, тэгж сэтгэж чадахгүй байгааг л жинхэнэ хэл эвдэрч байна гэж хэлмээр санагдаад байдаг юм.