Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ыг 1968 оноос ярьсан гэхэд өдгөө хагас зуун өнгөрч. Овоо удаан ярьжээ. Гэхдээ яриа дуусаагүй гэсэн. Цааш лав 5 жил ярина. Оросоос авдаг цахилгаан Дөргөний УЦС-ынхаас 7 дахин үнэтэй. Эрдэнэбүрэнгийн УЦС ашиглалтад орвол дор хаяж 7 дахин хямд эрчим хүчээр баруун бүсээ хангаад илүүг төвийн бүсүүдэд нийлүүлнэ. 90 мВт-ын УЦС баригдсанаар баруун бүс импортоор эрчим хүч авахгүй болж гадагшаа урсдаг олон зуун сая доллар 3 сая хүн амдаа нялзана. Төслийн нийт хөрөнгө оруулалт 818 тэрбум төгрөг. Үүний 95 хувийг нөгөө бидний хужаа гэж доромжилдог БНХАУ-ын хөнгөлттэй зээлээр, 5 хувийг Монгол улс төсвөөсөө санхүүжүүлнэ гэж буй. Эгийн УЦС, Багануурын ДЦС мөн л БНХАУ-ын урт хугацааны хөнгөлттэй зээлээр (зогсоочихсон болохоос) хөдөлж байв. Ц.Даваасүрэн сайд-гишүүний гацаадаг Могойн станцад бас л хятадууд оролцсон. Манай эрчим хүчний эх үүсвэрт хөрөнгө оруулагч нь өмнөд хөрш, гацаагч нь хойд хөрш аж. Энэ бол сэрдэлгэ бус факт тул өршөөгөөрэй. 

Манай төмөр зам, эрчим хүчний эх үүсвэрт хурц аллергитай орос баячуудын хорон санааг тайлах гэж би залхтал яншиж ад болсон өвгөн. Хил давдаг гол дээрээ станц баривал Оросын зөвшөөрлийг заавал ав гэдэг бол нутагтаа шингэдэг голдоо станц барих гэтэл Тайширын УЦС-ыг баривал Завхан гол ширгэж загас жараахай устана гэж үймүүлсэн. Гацаахдаа оросууд нүүрээ нуудаг совестьтой бол тэдний даалгаврыг хэрэгжүүлдэг манай бялдуучдад монгол жудаг байдаггүй. Тайширын УЦС-ыг барьснаар Гэгээ-хиймэл нуур үүсээд дүүрэн загас жараахай бужигнаж буй. Хиймэл нуур хуурайшлыг чийгшүүлж хур бороо элбэгшиж, гүний ба хөрсний ус арвижна. Хиймэл нуурын ачаар гантай жил Завхан гол тасрахаа болив. Алтай хот цэвэр усаа Гэгээ нуураас авах алтан боломж үүсчээ. 

Манай УЦС-ыг гацаах шалтаг хайсан А.Колотов гэгч сибиряк хиймэл нуур тогтсоноос болж эргэн тойрны хөрсний үржил шим устаад, ургамал амьтанд аюул учирна гэж “Зууны мэдээ” сонины 2016-06-09-ний дугаарт сэнхрүүлэв. А.Колотов УЦС-ын гамшгийг хүн төрөлхтөн таниад зогсоож буй тухай-мэдээлэлгүй харанхуй бүдүүлэг дүү нартаа харамгүй ухуулж билээ. Зөвлөлт мэргэжилтнийг тахин шүтдэг инерцээрээ манайхан түүнийг дагаж намираад хөл алдаж харагдсан.

АН-аас Ерөнхий сайд Сангийн сайдаар тодорч асан Н.Алтанхуягаас МАН-ын С.Бямбацогт ардчиллын үнэт зүйлд ойр хүн болохыг цаг хугацаа илчлэв. АН-ыг самрагчдын нэг Н.Алтанхуяг. АТГ-т хавтаслагдсан хулгайгаа булчихаад “Хонгил” номоороо өөрийгөө хичнээн магтаад ч над мэтийн зөнөг баримт түшиж л итгэнэ. С.Бямбацогт гишүүн (Өдрийн сонин. 2021-04-06) ярилцлагадаа “гацаах гадны сонирхол байдаг нь нууц биш. Байнга өөрсдөөсөө хараат байлгах гэсэн тэдний хавханд хэдий болтол хавчуулагдах вэ... Монгол улстөрчдөөр, монгол хүнээр дамжуулж л гацаах, сарниулах, бусниулах ажлаа хийж ирсэн” гэжээ. Гишүүний үг бол Төрийн үг. Зохиолчийн үг бол иргэний үг учир гишүүнийхээс задгай байдаг. Энэ давуу боломжоороо би гишүүний цухуйлгасныг тодруулъя. “Гадны гацаа” гэдэг нь орос олигархиудын гацаа. Тухайлбал В.Путины найз О.Дерипаскагийн гацаа. Төмөр зам, эрчим хүчний төслийг сарниулдаг, бусниулдаг монгол улстөрчид нь Х.Баттулга, З.Энхболд, Ц.Даваасүрэн нар болох нь хэлэлтгүй бүхэнд ил болсон. Гурав дахь хөршийн хөрөнгө оруулагчдыг хөөх Оросын далд тулгалтыг уухайлан дэмжигч босоо Гамбаа, Х.Болорчулуун гээд дүрэлзсэн эх оронч гишүүд шатахад бэлэн байгаа. 

Дөргөний УЦС нутгийн олны хүслээр бүтсэн төсөл болохоор-өгөөж буян нь наалдацтай. Хаврын хүчтэй шуурганаар Оросод, манайд өндөр хүчдлийн цамхаг унахад Дөргөний УЦС л аминд орсон. Хоёр жилийн өмнө идэр есийн тэсгим жаварт гамшиг дайрахад баруун гурван аймаг Дөргөний ачаар хөлдчихөлгүй онд орсон гэж С.Бямбацогт онцолжээ. Дөргөн баруун аймгуудын цахилгааны 20 гаруй хувийг хангадаг гэнэ. Овоо шүү. Өөрийн юм өргүй агаад сэтгэлд өег сайхан.

Шүрэн, Эгийн УЦС-ын төслүүдэд ямар шоглоомтой саад учирлаа. Гадна дотны гацаагч “вирус” Ховд голын УЦС-ын төсөлд халдварлаж, 1968 оноос эхтэй баруун монголчуудын мөрөөдөл биелээгүйг С.Бямбацогт гишүүн сөхжээ. Хязгаар нутгийнхны аз амны хишгээр заяасан лусын ховор бэлгийг одоо хэр хүртэлгүй 53 жилийг үдсэн нь дэндүү урт хугацаа бус уу гэж гишүүний ярилцлагыг уншсан би ч халаглав. Даанч арчаагүй юм даа бид. Хямд цахилгаанаар үйлдвэрлэсэн чанартай бүтээгдэхүүн зах зээлд өрсөлддөг. Эрчим хүчний өөрийн эх үүсвэртэй болсон цагт л баруун бүс хөгжих гэнэ. Яриад л байдаг. Төсөл эхлэх эсэхийг “Асуулга” хэлэлцэх чуулганаас л харж дээ.

Эрдэнэбүрэнгийн төслийн гайхам явцыг социализм капитализмээр замнасан монголчуудын хөгжлийн хурд гэвэл гүтгэлэг гэж няцааж би л лав чадахгүй. Өөлд ах дүү нараа Ховд голынхоо мөнхийн урсгалыг хөгжлийн ундарга болгооч. Та нар чинь тэмцэгч удамтай шүү дээ. Хүлцэнгүй дорой зангаа орхиод Ховд голынхоо урсгалаар чинээлэг амьдраач. Үхээнц оргиод байвал та нарыг хэн ч өрөвдөхгүй. Ардчилал чөлөөт зах зээлд-өөрсдөө өндийх хийморьтоо залбираад хагас зуун жил гацсан станцаа даруй барьж дуусгавал нэр төрийн хэрэг. 95 хувийн хөрөнгө оруулсан хамтрагчаа хужаа гэж доромжлоод хөөчихөлгүй станцаа юутай ч бариад авдаг юм шүү. Ховд гол урсгалаараа өдөр шөнөгүй эрчим хүч үйлдвэрлээд байхад нэг өдөр хөрөнгө оруулагчийн 95 хувийг хүүтэй нь төлж дуусна. Харин цахилгаан станц барихгүй бол асар үнэтэй Оросын эрчим хүчинд мөнх шулуулна гэж мэд.

Эрдэнэбүрэнчүүд станцынхаа гацааг мэдэх эрхтэй. Би гацаагчдын тухай таамгаа бичив. Миний таамаг буруу байхыг үгүйсгэхгүй. Буруу бол зөвтгөөрэй. Би дургүйцэхгүй. Харин ч баярлана. Хэнийх нь хамаагүй зөвийг олох ашигтай. Жишээ нь Х.Баттулга, З.Энхболд, 10 хувийн Ц.Даваасүрэн нар гацаагаагүй. Гацаагчид нь хорлон сүйтгэгч ялтан М.Энхсайхан, С.Баяр, Да.Ганболд, С.Баярцогт болон удахгүй шоронд орох Ховд гаралтай Ц.Элбэгдорж гээд масс хуйлрах нигуртай. Хамгийн гол нь энэ гацаанууд арилах юм уу мөнх юм уу? Цаг зуурын бус ужиг гай зовлонд зохиолч илүү эмзэглэдэг. Тавилан маань тийм. Арилахгүй гацааг хэтлэхэд бидний ухаан, эв нэгдэл хүрэх бол уу хүүхэд минь. Харилцан ашигтай хамтрах оросууд тодрох ирээдүй морилох байгаа. 

2021-04-12