Монголын эдийн засгийн чуулгад хэлсэн үг

Энэ хорвоо дээр жам ёсны юм гэж байдаг. Байгалийн хууль болгон жам ёсных. Харин нийгэмд үйлчилж байгаа дэг жаяг, зан заншил, хууль ёс болгон жам ёсных байж чаддаггүй. Ялангуяа төр зохицуулаад л, төр санаачлаад л, төр удирдаад ирэхээр л юм болгон нь жам ёсных бус болдог. Жам ёсны бус байхаараа хөгжих, үргэлжлэх, дэвжих газаргүй болон, дэндүү хиймэл болж энэ нь харин эрт орой алин боловч ёстой жам ёсоороо “үхдэг”. Үүний хамгийн тод жишээ нь ердөө 70-80 жилийн өмнө хуваагдан нийгмийн тогтолцооны хувьд шал өөр замаар явсан нэг үндэстэн болох солонгосчуудыг өнөөгийн байдал харуулж байна. ХХ зуунд явсан монголчуудын зам мөр ч Хойд Солонгос шиг байсан. Хүний нийгэм дэх жам ёсны зүйл хувь хүн, гэр бүл, хувийн өмч, хувийн хэвшлээс үүдэлтэй байдаг. Сэдэл чухам хувь хүний эрх ашигтай яв цав нийцэж байж л жам ёсны болно. Хувийн сэдлээс эх авсан, нэгэнт бий болон хэлбэршсэн жам ёсны зүйлийг улам хөхиүлэн дэмжих нь л төрийн үүрэг. Ийм төртэй улс орон л жам ёсоороо баялагт хүрдэг билээ.

Энэ бүх баримтаас дүгнэхэд: лам хар монгол дээл өмссөн большевик орос цэргүүд нь “10 мянган” гамин цэргийг “400” цэрэгтэй Монголын ардын журамт цэрэг довтлон устгахад хүчин хавсрах гэж ирсэн биш, харин хоёр талын “тулалдаан” жинхэнэ байлдаан болохоос сэргийлэх зорилготой байжээ. Гамин цэргийн ихэнх нь тулалдаан болохоос өмнө большевикуудын хамгаалалтын дор хил даван Троицкосавскад хэдийнээ очсон ба, тулалдаан болж эхлэх үед үлдсэн цөөнхийг нь мөн хамгаалалттайгаар хил гаргасан аж. Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаанд хоёр талаас алагдсан шархтсан хүний тухай мэдээ огт байдаггүй.

Үндсэн хуулийн зангилаа асуудал бол эрх мэдлийн хуваарилалт юм. Тухайн асуудлаар шийдвэрийг хэн хэзээ хэрхэн гаргах ба тэр нь хэрхэн хэнээр ямар үндэслэлээр цуцлагдахыг маш нарийн зааж өгөх ёстой.

Гадаа хөрш нь тааралдав: -Чи мөн хөгөө хутгав аа? Араг ястай янаглаж байгаад хүзүүндээ цус сорогчийн соёо шигтгэдгүүлдэг... ха ха ха... ёо ёо ёо... Зүүд замбараагаа алдлаа, энэ өдөр хүн болгон түүнийг танихаар барахгүй шоололдон, “өнөөх чинь...” хэмээн биендээ заан инээлдэнэ.

Өмнөд хөршид ковидын дараагийн давалгаа эхэлсэн учир хилийн хориг мөддөө тавигдахгүй бололтой. Хойд хөрш дайны байдалд орж, дэлхий дахины эдийн засгийн хоригт орлоо. Дунд нь хавчуулагдсан Монгол орон давхар хоригт орлоо гэсэн үг. Бид Оросоос стратекийн бүрэн хамааралтай. Энэ бол шатахуун, эрчим хүч, ложистик юм. Өмнөд хөршөөс экспортын бүрэн хамааралтай. Гадагшаа зах зээлд гаргаж валют олж чадах ганц бүтээгдэхүүн болох уул уурхайн түүхий эд зөвхөн Хятад руу гардаг. Чухам ийм учраас л тулгарсан хүнд нөхцөлд улс орны эдийн засгийн бүтцэд яаралтай өөрчлөлт хийх шаардлагатай байгаа юм.