Оюутолгойн гэрээг наадмын дараа эцэслэн батлахаа Их Хурал мэдэгдлээ.Үгүй бол гэрээ хийх гадаадын этгээд нь өөрчлөгдөнө гэж хариуцсан сайд нь хэлэв. “Рио Тинто” компани “Айвенхоу майнз”ын 30 хувийг авахаа цуцлах бололтой.

Ямар ч гэсэн “нохойн дуу” ойртжээ.

Олон жил талцан хуваагдаж, өөр өөрийн замаар баахан давхисан Монголын нийгэм хариуцлагатай сонголт хийх уулзвар дээр тулж ирсэн нь энэ. Оюу толгойн зэс, алтыг олж тогтоосон гадаадын хөрөнгө оруулагчтай гэрээ байгуулахдаа бүтээгдэхүүн, ашиг хоёрын алыг нь сонгохоо шийдэх мөч ирэв. Шинээр дугуй бүтээх гэж хэдэн жилийн нүүр үзсэн ч дэлхийн туршлагаар нотлогдсон хоёр сонгомол арга дээр л тунаж үлдлээ. Тэгээд алийг нь хуваах юм бэ? Энэ сонголтыг хийхэд санал бодлоо хандивлах нь ардчилсан орны иргэний нийгмийн үүрэг. Эцсийн сонголт хийх нь төр, засгийн ажил.

Ашгаа хуваах нь

Бид гол нь ашгийг хуваахаа ярьсааар өдийг хүрсэн, Дарга нар маань алаагүй баавгайн арьсыг аль эрт хуваачихсан. Харин бид орд газрын баялагыг эзэмших, олсон компанийх нь хувьцаа эзэмших хоёрыг ялгаж салгахгүй баахан “хадуурав”. Оюутолгойн болон бусад бүх орд газар бол 100 хувь Монгол улсын хөрөнгө. Харин төрийн өмнөөс орд газрыг нь хайх, хэрвээ ямар нэг ашигт малтмал олбол түүнийг олборлох, боловсруулах, борлуулах эрхийг гадаад, дотоодын аль нэг компанид өгдөг. Тэгээд орлогын тодорхой хэсгийг зардал, эрсдэл гаргасаных нь төлөө тухайн компанид үлдээж, бусдыг нь ЭЗЭН нь авдаг нь угтаа бол жирийн л нэг аж ахуйн харилцаа.

Оюутолгойн орд газрын нөөц их байхын хэрээр энэ компани нь өөрөө ч бас манайх байх ёстой. Чадвал компанийн ихэнхи хувийг, болохгүй бол багыг ч хамаагүй эзэмшинэ гээд баахан дайрсан. Тэгснээ ихэнхи хувьцаагаа өгөхгүй бол бид үйл ажиллагааг нь зөвшөөрөхгүй гээд гэдийчихсэн. Ганц танайх ч биш, “стратегийн” бүх орд газрыг авна гэсэн хууль гаргаад давхар “шалаа” тавьчихаад л үзээд байлаа.

Нэгэнт ийм бодолтой байгаа бол манай компанийн хувьцааг ч ав, ногдох хариуцлагаа ч хүлээ. Энэ хувьцааны өртөг 1.7 тэрбум дол. болно гэж гадаадын тал хэлмэгц бидэнд одоогоор мөнгө алга гэсэн. Ажлаа урагш явуулах үүднээс тэд “Тэгвэл биднээс зээлээр авчих, дараа нь хүүтэй нь төлөөрэй” гэснийг тооцоод үзсэн чинь 34 хувьд ногдох жилийн 10 хувийн хүүтэй зээл гэдэг нь гэрээний 30 жилийн хугацаагаар бодоход төслийн бүх хөрөнгийг 5.1 тэрбум дол. бид нар өөрсдөө гаргаж байгаатай адил юм байна гэдгийг гэнэт ойлгосон. Товчоор гадаадын биш дотоодын хөрөнгө оруулалт болж байгаа хэрэг. Түүнчлэн зардлаа нөхсөний дараа ч гэсэн ашгаа нөгөө л 34 хувиараа л авах нь байна.

Бидний хувьцааг нь авах гээд байгаа “Оюутолгой Монголиа” компанийн өөрийх нь хувьцааг гаргая гэээр техникийн боломж бага. Учир нь одоо хөрөнгийн бирж дээр хувьцаа гаргачихаад байгаа эх компани “Айвенхоу майнз” нь Австрали (нүүрс), Монгол (нүүрсний компани South Gobi Energy resource), Казахстан (Bakhychgir gold) зэрэг олон оронд орд газар эзэмшдэг учир Монголыг тусгайлан авч үзэх боломжгүй. Гагцхүү зах зээлд босгосон хөрөнгөө л Монголын төсөлдөө оруулахаас өөр санхүүжилтийн арга тэдэнд байхгүй. Харин төр орж хувьцаа эзэмшинэ гэвэл оруулах хөрөнгө оруулалтаа, охин компанидаа оруулж буй хөрөнгөө зээл болгохоос өөр аргагүй.

Бүтээгдэхүүнээ хуваах нь

Хөрсөн доорх баялгаа ашиглуулсны төлөө, олборлосон бүтээгдэхүүнээ хувааж авдаг гэрээг анх 1950 оны эхээр Боливид хэрэгжүүлж эхэлсэн юм. Энэ хэлбэр хөрөнгөө гаргасан талд ч, эзэн орны хувьд ч хамгийн зохистой болохыг 1960 аад онд Индонез харуулж, бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ БХГ нь ялангуяа газрын тос, байгалын хийн орд газар дээр эдүгээ бараг стандарт болоод байгаа юм.

Монгол улсын газрын тосны хуулийн гол зарчим ч энэ бөгөөд 90-ээд оны эхээр дэлхийн 60 гаруй орны бүтээгдэхүүн хуваах хуулийг орчуулан судалж, өөрийн хуулиа боловсруулсан “Монгол Газрын тос” компанийн багт миний бие оролцсоны хувьд өөрийн саналаа яг энэ үед хуваалцах нь иргэний үүргээ гэж үзлээ.

Газрын тосноос гадна ашигт малтмалын бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг олон оронд Конго, Гана, Кениа, Либиа амжилттай хэрэгжүүлж байна. Хамгийн тод жишээ нь Филиппин бөгөөд тэнд дотоод гадаадын бүх компанитай энэхүү гэрээгээр ажиллаж байгаа.

Энэ гэрээний гол зарчим бол нэгдүгээрт, тогвортой байдлын гэрээний агуулгыг буюу татварын нөхцөлөө тогтвортой байлгахад чиглэсэн байдаг. Хоёрдугаарт, хөрөнгө оруулагч бүх зардал, эрсдэлээ өөрөө хариуцан тухайн орны дүрэм журмын дагуу ажиллана. Эзэн тал ямар нэг хөрөнгө гаргахгүй. Гуравдугаарт, хэрэв ашигт малтмалаа олбол түүнийг олборлох, боловсруулах, борлуулах эрхийг авч өөрийн оруулсан хөрөнгө оруулалтаа нөхөж аваад үлдсэн хэсгийг нь ЭЗЭН-тэй нь хуваана.

Гэхдээ зардлаа нөхтөл бүтээгдэхүүнийг бүгдийг нь биш, зөвхөн тодорхой хувийг нь авдаг. Монгол улсын газрын тосны бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр бол олборлолтын 40 хүртэлх хувь байгаа. Нөгөө хэсгийг нь олборлолтын анхны өдрөөс ЭЗЭН оронд биет хэлбэрээр, эсвэл тэр өдрийн олон улсын зах зээлийн үнээр тооцон чөлөөтэй хөрвөдөг валютаар тушаана. Харин оруулсан хөрөнгөө оруулалтаа нөхөж дууссан өдрөөс ЭЗЭН орон давуу хэсгийг авахаар гэрээ хийдэг.

Зардлыг тооцох хувь нь ашигт малтмал ашигласны төлбөрийг royalty эхлээд төлүүлэх үү эсвэл дараа нь болох уу гэдгээс хамаардаг. Манайх ашигт малтмалын хуулийн дагуу энэ төлбөрөө 5 хувь авдагаараа аваад үлдсэн хэсгийг 60:40 гэж хувааж болох юм. Харин нийт олборлолтоос энэ 5 хувиа төлсний дараах хэсгийн 60 хувиар анхдагч хөрөнгө оруулалтаа гадаадын тал суутгаж, харин зардлаа нөхөж дууссаны дараа 70 хувийг нь Монголын тал авч байхаар 70:30 хийж болох юм. Энд гол анхаарах зүйл бол өдөр тутмын бүтээгдэхүүний хэмжээг нарийн бүртгэж, хоёр талын хяналт тогтоож, тогтмол хөндлөнгийн хяналт хийлгэх ёстой.

Мэдээж энэ харьцаа хэлэлцээний явцад бага зэрэг өөрчлөгдөж болох ч барих зарчим бол энэ. Харин гэрээнд заавал тусгах зүйл бол нийт ашиглалтын хугацаа, дахин хэдэн удаа, ямар хугацаагаар сунгахыг маш тодорхой заах ёстой. Тодорхой заалт холбогдох хуулиудад байдаг ч энэ бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр тодруулж өгдөг. Тэгвэл аль аль талдаа орлого зарлагын урсгал тодорхой болдог.

Дараачийн алхам

Бид маш яаралтай гэрээг байгуулах хэрэгтэй. Үлдэж байгаа хоёр долоо хоног бол бидний хувьд санаачилгыг гартаа авах сайхан боломж. Харин сонголт хийхдээ ашигт малтмалын бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг голлон баримталбал манай өнөөгийн нөхцөл байдалд илүү тохирно. Хэлэлцээр хийж байгаа манай баг өөрсдийн симуляцийн модельд оруулж, бүх талаар нь судлах шаардлагатай. Нийтэд мэдэгдээгүй байгаа хэлэлцээрийн бусад өгөгдөхүүнээ оруулж туршаад өөрсдийн саналаа шуурхай гаргаж тавих шаардлагатай байна.

Тэдний тал цагтаа амжихгүй бол бид ядаж нэр төрөө дэлхийн зах зээл дээр унагахгүй байхсан.