Наадмын давалгаа хөдөөгүүр тархаж, нам төрийн удирдлагууд даган баясаж наадах зуур ам.долларын ханш дээвэр цоолж, ард иргэдийн бүсийг чангалж эхэллээ. 1550 төгрөгийн босго давсан ам.долларын ханш оны эхнээс 11 хувиар өссөн нь махнаас бусад хүнс, өргөн хэрэглээний бараагаа Хятадаас импортолдог монголчуудын хэрэглээг танаж, хэтэвчийг сэгсрэх болоод байна.

Валютын арилжааны дотоодын зах зээлд долларыг хомсдуулсан үндсэн хүчин зүйл юу байна вэ?

Нэг. Төгрөгийн нийлүүлэлт огцом нэмэгдлээ. Монголбанк шатахууны үнийн огцом өсөлтөөс хамгаалах, барилгын салбарын эрэлт, нийлүүлэлтийг урамшуулах зэрэг инфляцыг онилсон хөтөлбөр хэрэгжүүлж хүүгийн татаастай зээл олгоод байгаа. Бэлэн мөнгөний нийлүүлэлт 2013 оны эхнээс 12.6 хувиар өсөж 836 тэрбум төгрөг, М1 мөнгөний нийлүүлэлт 3-6 дугаар сард тасралтгүй нэмэгдэн оны эхнээс 28 хувиар өсөөд байна. Энэ оны таваас зургадугаар сарын дундуур монголчууд валютаа цуглуулан хуримтлуулж гадаадаас худалдан авалт хийсэн нь ханшид нөлөөлжээ. Гадаад валютын хадгаламж дөрөвдүгээр сард 13 хувиар буурч, тавдугаар сард 15 хувиар өссөн ч зургадугаар сард 7.5 хувиар доошилсон байна. Мөн харилцах дансны үлдэгдэл дөрөвдүгээр сард нэг хувиар буурч, тавдугаар сард 21 хувиар өсөөд, зургадугаар сард 5.5 хувиар доошилсон нь үүнийг нотолж байгаа юм.

Хоёр. Төлбөрийн тэнцлийн урсгал дансны алдагдал 1.6 тэрбум ам.долларт хүрч, өнгөрсөн оны мөн үеэс найман хувь буюу 120.4 сая ам.доллараар нэмэгджээ. Гадаад худалдааны алдагдал ч өсөөд байна. 2012 оны эхний хагастай харьцуулахад импорт 10, экспорт 7.7 хувиар буурсан ч алдагдал нь нэг тэрбум америк доллар хэвээрээ байна. Энэ алдагдал дотоодын нийт бүтээгдэхүүний арав орчим хувьтай тэнцэж байгаа нь эдийн засагт томдсон ачаа юм. Хажуугаар нь урсгал шилжүүлэг 65 хувиар буурч 58.3 сая ам.доллар болсон нь монголчуудын ар гэртээ явуулж буй мөнгө, Монголд ажиллаж буй гадаадын иргэдийн гадаадад авсан цалингийн хэсгээ шилжүүлдэг байсан нь эрс багассаны илэрхийлэл аж. Мөн гадаадын олон компани, ажиллагсад Монголоос гараад байгаа.

Гурав. Өрсөлдөх чадвар нэмэгдэхгүй байна. Чингис бондын 1.5 тэрбум ам.долларын орлогыг гадаадад хадгалж, түүгээр баталгаажуулан Монголбанк дээр хэлсэн мөнгөний нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлээд байгаа. Тус бондын эхний зургаан сарын хүү болох 35 сая ам.долларыг зургадугаар сарын 5-нд Сангийн яам төлжээ. Бондыг юунд ашиглах шийдвэр долоон сарын дараа гарсан ч тал нь ч олгогдоогүй найман сарын нүүр үзэв. Бондын өгөөж болон төлбөрийн хугацааны зөрүү улам их болж байгааг анхаарах ёстой.

Бондын хөрөнгийг Хөгжлийн банкаар дамжуулан тендергүй олгож байгаа нь авлигын индексээр 200 орноос 96 дугаарт яваа нь Монголын иргэний нийгмийн байгууллагуудын анхаарлыг зүй ёсоор татаж байна.

Өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэгч нь шударга өрсөлдөөн боловч төрийн оролцоо эдийн засагт их болох тусам төртэй холбоотой бизнес нь хожиж, холбоогүй нь унахад хүрдгийг бас тооцох цаг иржээ.

Дөрөв. Монголбанк арилжааны банкуудын дунд 47 удаагийн дуудлага худалдаа хийж, нийт 855 сая долларыг гадаад валютын нөөцөөс авч, зах зээлд нийлүүлэн, төгрөгийг эргэлтээс татан авсан ч ханшийн өсөлтийг удаашруулснаас биш зогсоож чадсангүй. Ийнхүү гадаад валютын нөөцийнхөө тавны нэгийг нь гаргачихсан Төвбанк үлдсэн 3.1 тэрбум доллараа ханшийн өсөлтийг бууруулах биш, цочмог өсөлтийг сааруулахад л хэрэглэх бололтой. Тэгээд ч энэ нөөцөнд нөгөө Чингис бонд орсон учир бүгдийг нь Монголбанк стерилизаци (валют эргэлтэд нийлүүлж, төгрөг татах) хийхэд ашиглах эрхгүй юм.

Тав. Гадаад хүчин зүйлс. Хятад улсын эдийн засгийн өсөлтийн хурд саарч байна. Монголын нүүрсний борлуулалт өнгөрсөн оны эхний хагастай харьцуулахад 50 хувиар буурч экспортын 17 хувийг эзэлж буй нь валютын хомсдолд нөлөөлжээ.

Сэтгэлийн хөөрлөөр хууль гаргаж, гэрээ хийдэг “чадварлаг” гишүүдийн зүтгэлээр гадаадын хөрөнгө оруулалт эрс багасч, валютын дотогшоо чиглэсэн урсгал эрс саарсан юм. Гадаад харилцааны тухайн үеийн сайд нь (Г. Занданшатар) өөрөө санаачилсан Стратегийн хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн горыг зөвхөн төрийн өмчит компаниудад хамааруулахаар болгосноос өөр зүйлийг өөрчлөлгүй, уг заалтууд нь өнөөг хүртэл хөрөнгө оруулагчдын толгойг эргүүлсээр байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт 2012 онд өмнөх жилээс хоёр дахин буурч 3.2 тэрбум доллар, энэ оны эхний зургаан сард жилийн өмнөхөөс 30 хувиар буураад байгаа юм.

“Оюутолгой” төсөл 2011 онд гадаадын нийт хөрөнгө оруулалтын 30, 2012 онд 60 хувийг эзэлж байжээ. Харин энэ жил далд уурхайн үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлсэн тохиолдолд бараг 80 хувь болох магадлалтай.

Тэгвэл долларын ханш цаашид хэрхэх бол.

Сургууль эхлэх цагаар дотоодын худалдаа эрчимжиж төгрөгийн гүйлгээ хурдсах боловч нийлүүлэгчид төгрөгөө валют болгон бизнесийн дараагийн мөчлөгтөө бэлтгэж, гадаадад сурдаг оюутнуудын төлбөр хийх зэрэг нь валютын эрэлтийг өсгөж, ханшийг чангаруулдаг.

Бондын хөрөнгөөр барьж буй замуудын өгөөж нь бизнесийн зардлыг бууруулан, эргэлтийг нэмэхэд туслах авч цахилгаан, дулаан болон төмөр замын томоохон төслүүдийн үр дүн гартал хэдэн жилийн нүүр үзнэ.

Монголын зарим компанийн өрсөлдөх чадвар сайжирч эхний ээлжинд импортын бараа, үйлчилгээг бага багаар орлуулж байгаа ч гадаадын зах зээлд гаргах түвшинд хүрсэн нь тун цөөхөн байна.

Төр засгийн үйл ажиллагааны өртөг, түүний дотор эмч, багш, цагдаа нартай холбоотой зардлыг хасаад, яамд, Их хурал, Ерөнхийл өгч болон Шүүхийн үйл ажиллагааны зардлын төсөв хэрхэн хэрэгжиж байгааг ил тод мэдээлэхгүй байгаа нь төсвийн алдагдалд нөлөөлөх болно. Тогтвортой байдлын шинэ хуулиар төсвийн алдагдал нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хоёр хувиас хэтрэх ёсгүй. Гэвч тодотгол гэх нэрээр бүхнийг өөрчилдөг зуршил төр засагт бий.

Далд эдийн засгийн хэмжээ нэмэгдэж байгаа бөгөөд алтны олборлолтын дийлэнх буюу доод тал нь арван тонн нь нууцаар хил гардаг гэсэн таамаглалыг хилийн шалгалтын ганц хоёр удаагийн илрүүлэлтээр ортой гэдгийг нь гэрчилж байна.

Манай компаниудын тал нь орлогын тайлангаа хоосон гаргаж, тэдний таван хувь нь татварын 90 хувийг бүрдүүлдэг. Ийм оронд татварын сууриа нэмэгдүүлэх ганц арга нь татварын хэмжээг ёс төдий болгон бууруулан, үнэн зөв мэдээллийн сан бүрдүүлсний дараа аажмаар нэмэх ёстой. Гэвч татвар нэмэх багц хуулийн төсөл гараад байна.

Энэ бүхнээс харвал долларын ханш аажмаар өсөж, 2013 оны эцэст 1650 төгрөг хүрэх магадлалтай байна.

Жич: Энэ нийтлэлийг Монголбанк, “Мандал женерал даатгал” компани болон өдөр тутмын сонин, цахим хуудасны тоо баримт, мэдээллийг үндэслэн бичлээ.