Агуулга андуурсан өдөр
Өнөөдөр хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр. Энэ бол баярын биш, тэмцлийн өдөр. Хэрвээ баярын өдөр гэвэл бид хэвлэлийн эрх чөлөөгөөр энэ жил хоёр байр ухарснаа, ер нь 100 гаруй орны сүүлийг мушгиж яваагаа тэмдэглэх нь. Харин би энэ өдрийн талаар өөр бодолтой байдаг. Энэ бодлоо 2008 оны энэ өдөр бичиж байсан бөгөөд одоо ч хэвээрээ байгаа тул дахин нийтлэв.
Өнөөдөр хэвлэлийн эрх чөлөөний өдөр.
Энэ бол баярын биш, тэмцлийн өдөр. Хэрвээ баярын өдөр гэвэл бид
хэвлэлийн эрх чөлөөгөөр энэ жил хоёр байр ухарснаа, ер нь 100 гаруй орны
сүүлийг мушгиж яваагаа тэмдэглэх нь. Харин би энэ өдрийн талаар өөр
бодолтой байдаг. Энэ бодлоо 2008 оны энэ өдөр бичиж байсан бөгөөд одоо ч
хэвээрээ байгаа тул дахин нийтлэв.
Маргааш тэмдэглэх хэвлэлийн эрх чөлөө бол Монголд 1990 оны цагаан морин жилийн ардчилсан хувьсгалтай хамт ирсэн юм. Тахиа анхдагч уу, өндөг анхдагч уу гэсэн асуултад хүн төрөлхтөн туйлын үнэн зөв хариултыг өгч чаддаггүй. Яг үүнтэй адилаар ардчилсан нийгэмд ардчилал анхдагч уу, хэвлэлийн эрх чөлөө анхдагч уу гэдгийн зөв хариултыг мэддэггүй, мэдэхийг хүсдэггүй хүмүүс их олон. Харин сэтгүүлчид зөв хариултыг нь сайн мэддэг. Би л донгодож байж өглөөг авчирдаг гэж тахиа боддог. Гэтэл тахиагүй газар ч өглөө болдгийг тахиа өөрөө мэддэггүй. Хэвлэлийн эрх чөлөө л ардчилсан нийгмийг авчирдаг. Харин хэвлэлийн эрх чөлөөгүй улс оронд хэзээ ч ардчилал байдаггүй. Тэнд хэдэн мянган тахиа зэрэг донгодож өглөөг авчраад ч, чөлөөт хэвлэлгүй л бол ардчилсан нийгэм оршин тогтнохгүй. Үүгээрээ хэвлэлийн эрх чөлөө бол ардчилсан нийгмийн салшгүй хэсэг юм. Тэгэхээр ардчилсан хөдөлгөөний үйл явц, түүнээс хойшхи өнөөдрийг хүртэлх улс төр, нийгмийн амьдралын өрнөл бол бүхлээрээ Монгол дахь хэвлэлийн эрх чөлөөний түүх билээ. Дэлхий нийтэд ч хэвлэлийн эрх чөлөө нэг өдөр бий болж, жил бүрийн тавдугаар сарын 3-ныг тохиолдлоор сонгоогүй юм.
1733 онд мужийнхаа амбан захирагчийн бодлогын эсрэг сэтгүүл гаргаж, бичсэн нийтлэлүүдийнхээ төлөө хоригдсон америк сэтгүүлч, хэвлэлийн эрх чөлөөний үндсэн зарчмын тухай меморандумыг 1766 онд парламентаараа батлуулсан Шведийн санваартны тэмцэл бол хэвлэлийн эрх чөлөөний түүхийн эхлэл. Дэлхий нийтээрээ социалист систем, нэг хүний дарангуйллыг царцааж буй сүүлийн арваад жилд ажил үүргээ гүйцэтгэж яваад амь насаа алдсан 1100 гаруй сэтгүүлчийн үйл хэрэг ч хэвлэлийн эрх чөлөөний түүхийн үргэлжлэл. АНУ-ыг довтолсноос хойш өнөөдрийг хүртэл Иракт 211 сэтгүүлч амиа алдаад байгаа нь хэвлэлийн эрх чөлөө бүрэн төгс ялаагүйн илэрхийлэл. Тийм учраас хэвлэлийн эрх чөлөөний үнэ цэнийг гүнзгий мэдэрдэг, чөлөөт хэвлэлийг хэт өндөр үнээр олж авсан ихэнх орoнд тавдугаар сарын 3 бол тэмцлийн өдөр байдаг. Энэ өдөр телевизүүд тодорхой хугацаагаар эфирээ зогсоож, сонинууд тухайн өдрийн дугаараа хоосон гаргаж хэвлэлийн эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцдэг. Чөлөөт хэвлэл, мэдээллийн үнэ цэнийг олон түмэнд, эрх баригчдад мэдрүүлдэг. Ингэж дутуу эрх чөлөөгөө эрх баригчдаас шаардаж, сэтгүүлзүйд ирдэг элдэв дарамтыг эсэргүүцэн тэмцдэг. Гэтэл манайд тэмцлийн өдрийн агуулгыг андууран баяр болгон тэмдэглэж ирлээ. Тэмцлийг баяр болгон тэмдэглэх хэмжээнд хүртлээ Монгол Улсад хэвлэлийн эрх чөлөө хангагдсан уу гэвэл үгүй. Бичсэн нийтлэлийнхээ төлөө хоригдсон, дарамтлуулсан, эрүүл мэндээрээ хохирсон гээд 80 гаруй баримт мэдээллийг “Глоб интернэшнл”-ийн 2007 оны тайланд дурджээ. Хамгийн сүүлчийн жишээ гэхэд баяр тэмдэглэж байх энэ мөчид бидний мэргэжил нэгт “Өвөрхангайн сонин”-ы сэтгүүлч Б.Жавзансүрэн эрүү, иргэний журмаар давхар яллуулан шүүх хурлын товоо хүлээн сууж байна.
Эрх чөлөөний тэмцлийн өдрийг баяр болгодог нь энэ жил бүр хавтгайрах шинжтэй. Мянган сэтгүүлчийн баяр хийнэ л гэнэ. Тийм тооны сэтгүүлч нь байгаа ч юм уу, үгүй ч юм уу мэдэхгүй. Их, дээд сургуулиар бэлтгэсэн сэтгүүлчийнхээ тоогоор бол нэг байтугай нэлээд хэдэн мянга болох л байх. Сэтгүүлчдийн арми өргөжлөө, өдөр тутмын сонины болон телевизүүдийнх нь тоо долоо хоног тутмын сонинуудынхаа тоотой тэнцлээ гээд Монголын сэтгүүлзүй хүчирхэгжиж, сэтгүүлчид нь нэгдэн нягтарч байгаа юм алга. Харин ч нэгнээ, нэгэн үеэ үгүйсгэх, нийлж нөгөөгөө балбах, үнэн бодит мэдээллээс илүү үнэ хүрсэн арилжааны мэдээллийг чухалд үзэх хандлага давамгайллаа. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд мөнгөтэй, эрх мэдэлтэй хүмүүсийн халаасанд багтлаа. Зарим улстөрч, бүлэглэлийн улс төрд он удаан байх шалгуур, тулгуур нь тэдний эрх ашгийг хамгаалсан, дутуу эрх чөлөөтэй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд болов.
Хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрөөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хэвлэлийн консул байгуулж сэтгүүлчидтэйгээ хамтарч ажиллах боллоо л гэнэ. Хэвлэлийн эрх чөлөө бол Ерөнхийлөгч хамтарч ажилласнаар биш, харин ч сэтгүүлчдэд саад болохгүй байснаар хангагдана. Хэвлэлийн консул сэтгүүлчдэд хэрэгтэй юү, маш их хэрэгтэй. Гэхдээ сэтгүүлчдийн биш, улстөрчийн дэмжлэг санаачилгатай консул харин ч тээртэй.
Тавдугаар сарын 3-нд УИХ, Засгийн газраас зарим сэтгүүлчийг шагнана л гэнэ. Төр, засгийн байгууллагууд заавал энэ өдөр сэтгүүлчдийг шагнаснаар чөлөөт сэтгүүлзүй хөгжихгүй. Парламент, Засгийн газраас сэтгүүлчдийн чөлөөтэй ажиллах, мэдээлэл олж авах эрх, эх сурвалжаа нууцлах зэрэг эрхзүйн зохицуулалтыг баталгаажуулснаар хэвлэлийн эрх чөлөө хангагдана.
Сэтгүүлчдийн байгууллагууд нь өнөөдрийнх шиг талцан нэг нь төрийн өндөр албан тушаалтны, нөгөө нь сонгуульд нэр дэвшигчдийн сурталчилгааг хийдэггүй юм, энэ өдөр. “UB палас”-т баяр тэмдэглэхийнхээ оронд арваад жил дуншаад, яг энэ өдрүүдэд төсөл санаачлагчдад нь буцаачихсан байгаа Мэдээллийн эрх, эрх чөлөөний тухай хуулийг батлуулахын төлөө тэмцвэл нэг өдрийн баяр тэмдэглэснээс илүү үр дүн ирээдүйд гарна. Монголын сэтгүүлчдэд 1998 онд баталсан Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай, 2005 онд баталсан Олон нийтийн радио телевизийн тухай хуулиас өөр, хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалсан бие даасан хууль алга. Бусад салбарын болон органик хуульд байх сэтгүүлчдэд хамааралтай ганц нэг заалт нь хэвлэлийн эрх чөлөөг дээдлэх биш, харин ч боомилсон байдаг. Дээрх хоёр тусгай хууль ч ялгаагүй, Монголын сэтгүүлзүйн түүхэнд үнэтэй хувь нэмэр оруулж үүргээ гүйцэтгэсэн, аль нэгэн байгууллагын статусыг түлхүү тодорхойлсон, хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалахаасаа илүү процессыг хуульчилсан хуулиуд. Мэдээлэл олж авах эрх чөлөөг байг гэхэд, Испани, Португал шиг Үндсэн хуулиараа, Швед Австритай адил Хэвлэлийн тухай хуулиар, францууд шиг Эрүүгийн болон Иргэний хуулиараа баталгаажуулсан эх сурвалжаа хамгаалах эрхзүйн зохицуулалт Монголын сэтгүүлчдэд өнөөдөр алга. Уг нь Дээд шүүхийн зөвлөмжөөр бүх сэтгүүлчид, Олон нийтийн радио телевизийн тухай хуулиар зөвхөн телевизийн сэтгүүлчид эх сурвалжаа нууцлах эрхтэй ч, саяхан УИХ-аас баталсан Эрүүгийн хуулиар сэтгүүлчид бичсэн зүйлийнхээ төлөө иргэний хувиар хариуцлага хүлээж, үндсэндээ эх сурвалжаа илчлэх үүрэг хүлээлээ. Үүний төлөө яагаад сэтгүүлчид дуу хоолойгоо нэгтгэн тэмцэж болохгүй гэж, энэ өдөр. Эрхзүйт төртэй улс оронд хэвлэл мэдээлэл давамгайлах үүрэгтэй учраас тэднийг дөрөв дэх засаглал гэдэг. Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарын хувьд дөрөв дэх засаглалын үүргээ гүйцэтгэхэд гартаа гавгүй ч, эрхзүйн дутуу зохицуулалтаар хөлдөө дөнгөтэй байна. Тавдугаар сарын 3-нд оргилуун дарс тулгаж, будаатай хуурга зохион байгуулахын оронд хөл дэх дөнгөө авч, дутуу “эдэлдэг” эрх чөлөөнийхөө төлөө сэтгүүлчид нь нэгдэж яагаад болохгүй гэж, тавдугаар сарын 3-нд.
Дутуу эрх чөлөөтэй сэтгүүлзүйн орчинд сонинуудыг шар бороор нь ялгадаг зарим улстөрчийн ангилал, улстөрийг өмд гуталтай хольдог цөөн сэтгүүлчийн ойлголт амь бөхтэй оршсоор л байх болно.
Хэвлэлийн эрх чөлөө нь төгс баталгаажсан хариуцлагатай сэтгүүлзүйтэй цагт эрх мэдэлтэй, мөнгөтэй олигархиуд нь хөгжмөө захиалахгүй, харин олон түмний захиалгаар сэтгүүлзүй хөгжимдөж эхэлнэ.
Маргааш тэмдэглэх хэвлэлийн эрх чөлөө бол Монголд 1990 оны цагаан морин жилийн ардчилсан хувьсгалтай хамт ирсэн юм. Тахиа анхдагч уу, өндөг анхдагч уу гэсэн асуултад хүн төрөлхтөн туйлын үнэн зөв хариултыг өгч чаддаггүй. Яг үүнтэй адилаар ардчилсан нийгэмд ардчилал анхдагч уу, хэвлэлийн эрх чөлөө анхдагч уу гэдгийн зөв хариултыг мэддэггүй, мэдэхийг хүсдэггүй хүмүүс их олон. Харин сэтгүүлчид зөв хариултыг нь сайн мэддэг. Би л донгодож байж өглөөг авчирдаг гэж тахиа боддог. Гэтэл тахиагүй газар ч өглөө болдгийг тахиа өөрөө мэддэггүй. Хэвлэлийн эрх чөлөө л ардчилсан нийгмийг авчирдаг. Харин хэвлэлийн эрх чөлөөгүй улс оронд хэзээ ч ардчилал байдаггүй. Тэнд хэдэн мянган тахиа зэрэг донгодож өглөөг авчраад ч, чөлөөт хэвлэлгүй л бол ардчилсан нийгэм оршин тогтнохгүй. Үүгээрээ хэвлэлийн эрх чөлөө бол ардчилсан нийгмийн салшгүй хэсэг юм. Тэгэхээр ардчилсан хөдөлгөөний үйл явц, түүнээс хойшхи өнөөдрийг хүртэлх улс төр, нийгмийн амьдралын өрнөл бол бүхлээрээ Монгол дахь хэвлэлийн эрх чөлөөний түүх билээ. Дэлхий нийтэд ч хэвлэлийн эрх чөлөө нэг өдөр бий болж, жил бүрийн тавдугаар сарын 3-ныг тохиолдлоор сонгоогүй юм.
1733 онд мужийнхаа амбан захирагчийн бодлогын эсрэг сэтгүүл гаргаж, бичсэн нийтлэлүүдийнхээ төлөө хоригдсон америк сэтгүүлч, хэвлэлийн эрх чөлөөний үндсэн зарчмын тухай меморандумыг 1766 онд парламентаараа батлуулсан Шведийн санваартны тэмцэл бол хэвлэлийн эрх чөлөөний түүхийн эхлэл. Дэлхий нийтээрээ социалист систем, нэг хүний дарангуйллыг царцааж буй сүүлийн арваад жилд ажил үүргээ гүйцэтгэж яваад амь насаа алдсан 1100 гаруй сэтгүүлчийн үйл хэрэг ч хэвлэлийн эрх чөлөөний түүхийн үргэлжлэл. АНУ-ыг довтолсноос хойш өнөөдрийг хүртэл Иракт 211 сэтгүүлч амиа алдаад байгаа нь хэвлэлийн эрх чөлөө бүрэн төгс ялаагүйн илэрхийлэл. Тийм учраас хэвлэлийн эрх чөлөөний үнэ цэнийг гүнзгий мэдэрдэг, чөлөөт хэвлэлийг хэт өндөр үнээр олж авсан ихэнх орoнд тавдугаар сарын 3 бол тэмцлийн өдөр байдаг. Энэ өдөр телевизүүд тодорхой хугацаагаар эфирээ зогсоож, сонинууд тухайн өдрийн дугаараа хоосон гаргаж хэвлэлийн эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцдэг. Чөлөөт хэвлэл, мэдээллийн үнэ цэнийг олон түмэнд, эрх баригчдад мэдрүүлдэг. Ингэж дутуу эрх чөлөөгөө эрх баригчдаас шаардаж, сэтгүүлзүйд ирдэг элдэв дарамтыг эсэргүүцэн тэмцдэг. Гэтэл манайд тэмцлийн өдрийн агуулгыг андууран баяр болгон тэмдэглэж ирлээ. Тэмцлийг баяр болгон тэмдэглэх хэмжээнд хүртлээ Монгол Улсад хэвлэлийн эрх чөлөө хангагдсан уу гэвэл үгүй. Бичсэн нийтлэлийнхээ төлөө хоригдсон, дарамтлуулсан, эрүүл мэндээрээ хохирсон гээд 80 гаруй баримт мэдээллийг “Глоб интернэшнл”-ийн 2007 оны тайланд дурджээ. Хамгийн сүүлчийн жишээ гэхэд баяр тэмдэглэж байх энэ мөчид бидний мэргэжил нэгт “Өвөрхангайн сонин”-ы сэтгүүлч Б.Жавзансүрэн эрүү, иргэний журмаар давхар яллуулан шүүх хурлын товоо хүлээн сууж байна.
Эрх чөлөөний тэмцлийн өдрийг баяр болгодог нь энэ жил бүр хавтгайрах шинжтэй. Мянган сэтгүүлчийн баяр хийнэ л гэнэ. Тийм тооны сэтгүүлч нь байгаа ч юм уу, үгүй ч юм уу мэдэхгүй. Их, дээд сургуулиар бэлтгэсэн сэтгүүлчийнхээ тоогоор бол нэг байтугай нэлээд хэдэн мянга болох л байх. Сэтгүүлчдийн арми өргөжлөө, өдөр тутмын сонины болон телевизүүдийнх нь тоо долоо хоног тутмын сонинуудынхаа тоотой тэнцлээ гээд Монголын сэтгүүлзүй хүчирхэгжиж, сэтгүүлчид нь нэгдэн нягтарч байгаа юм алга. Харин ч нэгнээ, нэгэн үеэ үгүйсгэх, нийлж нөгөөгөө балбах, үнэн бодит мэдээллээс илүү үнэ хүрсэн арилжааны мэдээллийг чухалд үзэх хандлага давамгайллаа. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд мөнгөтэй, эрх мэдэлтэй хүмүүсийн халаасанд багтлаа. Зарим улстөрч, бүлэглэлийн улс төрд он удаан байх шалгуур, тулгуур нь тэдний эрх ашгийг хамгаалсан, дутуу эрх чөлөөтэй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд болов.
Хэвлэлийн эрх чөлөөний өдрөөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хэвлэлийн консул байгуулж сэтгүүлчидтэйгээ хамтарч ажиллах боллоо л гэнэ. Хэвлэлийн эрх чөлөө бол Ерөнхийлөгч хамтарч ажилласнаар биш, харин ч сэтгүүлчдэд саад болохгүй байснаар хангагдана. Хэвлэлийн консул сэтгүүлчдэд хэрэгтэй юү, маш их хэрэгтэй. Гэхдээ сэтгүүлчдийн биш, улстөрчийн дэмжлэг санаачилгатай консул харин ч тээртэй.
Тавдугаар сарын 3-нд УИХ, Засгийн газраас зарим сэтгүүлчийг шагнана л гэнэ. Төр, засгийн байгууллагууд заавал энэ өдөр сэтгүүлчдийг шагнаснаар чөлөөт сэтгүүлзүй хөгжихгүй. Парламент, Засгийн газраас сэтгүүлчдийн чөлөөтэй ажиллах, мэдээлэл олж авах эрх, эх сурвалжаа нууцлах зэрэг эрхзүйн зохицуулалтыг баталгаажуулснаар хэвлэлийн эрх чөлөө хангагдана.
Сэтгүүлчдийн байгууллагууд нь өнөөдрийнх шиг талцан нэг нь төрийн өндөр албан тушаалтны, нөгөө нь сонгуульд нэр дэвшигчдийн сурталчилгааг хийдэггүй юм, энэ өдөр. “UB палас”-т баяр тэмдэглэхийнхээ оронд арваад жил дуншаад, яг энэ өдрүүдэд төсөл санаачлагчдад нь буцаачихсан байгаа Мэдээллийн эрх, эрх чөлөөний тухай хуулийг батлуулахын төлөө тэмцвэл нэг өдрийн баяр тэмдэглэснээс илүү үр дүн ирээдүйд гарна. Монголын сэтгүүлчдэд 1998 онд баталсан Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай, 2005 онд баталсан Олон нийтийн радио телевизийн тухай хуулиас өөр, хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалсан бие даасан хууль алга. Бусад салбарын болон органик хуульд байх сэтгүүлчдэд хамааралтай ганц нэг заалт нь хэвлэлийн эрх чөлөөг дээдлэх биш, харин ч боомилсон байдаг. Дээрх хоёр тусгай хууль ч ялгаагүй, Монголын сэтгүүлзүйн түүхэнд үнэтэй хувь нэмэр оруулж үүргээ гүйцэтгэсэн, аль нэгэн байгууллагын статусыг түлхүү тодорхойлсон, хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалахаасаа илүү процессыг хуульчилсан хуулиуд. Мэдээлэл олж авах эрх чөлөөг байг гэхэд, Испани, Португал шиг Үндсэн хуулиараа, Швед Австритай адил Хэвлэлийн тухай хуулиар, францууд шиг Эрүүгийн болон Иргэний хуулиараа баталгаажуулсан эх сурвалжаа хамгаалах эрхзүйн зохицуулалт Монголын сэтгүүлчдэд өнөөдөр алга. Уг нь Дээд шүүхийн зөвлөмжөөр бүх сэтгүүлчид, Олон нийтийн радио телевизийн тухай хуулиар зөвхөн телевизийн сэтгүүлчид эх сурвалжаа нууцлах эрхтэй ч, саяхан УИХ-аас баталсан Эрүүгийн хуулиар сэтгүүлчид бичсэн зүйлийнхээ төлөө иргэний хувиар хариуцлага хүлээж, үндсэндээ эх сурвалжаа илчлэх үүрэг хүлээлээ. Үүний төлөө яагаад сэтгүүлчид дуу хоолойгоо нэгтгэн тэмцэж болохгүй гэж, энэ өдөр. Эрхзүйт төртэй улс оронд хэвлэл мэдээлэл давамгайлах үүрэгтэй учраас тэднийг дөрөв дэх засаглал гэдэг. Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарын хувьд дөрөв дэх засаглалын үүргээ гүйцэтгэхэд гартаа гавгүй ч, эрхзүйн дутуу зохицуулалтаар хөлдөө дөнгөтэй байна. Тавдугаар сарын 3-нд оргилуун дарс тулгаж, будаатай хуурга зохион байгуулахын оронд хөл дэх дөнгөө авч, дутуу “эдэлдэг” эрх чөлөөнийхөө төлөө сэтгүүлчид нь нэгдэж яагаад болохгүй гэж, тавдугаар сарын 3-нд.
Дутуу эрх чөлөөтэй сэтгүүлзүйн орчинд сонинуудыг шар бороор нь ялгадаг зарим улстөрчийн ангилал, улстөрийг өмд гуталтай хольдог цөөн сэтгүүлчийн ойлголт амь бөхтэй оршсоор л байх болно.
Хэвлэлийн эрх чөлөө нь төгс баталгаажсан хариуцлагатай сэтгүүлзүйтэй цагт эрх мэдэлтэй, мөнгөтэй олигархиуд нь хөгжмөө захиалахгүй, харин олон түмний захиалгаар сэтгүүлзүй хөгжимдөж эхэлнэ.
2008.05.02
