Чингэс хаан ба түүний үр хүүхэд, ач омболууд Монгол нутагт төрсөн боловч Хуби­лай­гаас эхлээд нанхиадад нутаг сэлгэсэн. Аян дайнаас олзолсон эд баялаг, боол, гар урчуудаа амьдарч байгаа газар руугаа зөөж цуглуулсан нь хожим тэндээ үлдээ биз. Тэр үеийн түүх дурсгалын чухал баримт “Мон­голын нууц товчоо” хүртэл урд хөр­шид хадгалагдсан байдаг. Харам­салтай нь хэтэрхий олуулаа, дэн­дүү ядуу байсан энэ орон Мон­голын хаад ихэ­сийг хөөж явуулаад үлдээсэн эд баялгийг нь үртэсгүй идээд барчихсан байдалтай.

Чингэс хаан морио гуяддаг ташуураа хээр хаячихаад мунги­наж баахан хайгаад олоогүй гэсэн. Ташуураар дутав л гэж хайсан ч юм уу. Өлсгөлөн тариачин хэдийнэ олоод сураар нь “эстүүжин” хий­гээд идчихээ биз. Гээгдсэн ташуур­ны хөсрий хүртэл үлдээгүй энэ газрыг өнөөдөр “Чингэсийн онгон” хэмээн зарлаад зугаацлын ланж­гар том бүс нутаг болгожээ.  Жуул­чид хааны төрсөн нут­гийг биш хаа хамаагүй ташуур хаягдсан газрыг илүү их со­нир­хоод байдгийн учир юун­даа байна вэ? Ташууран дот­роо Сүхбаатар жанжин шиг тус­ламж хүссэн бичиг нуугаагүй л байлтай.

Хөх хотоос чинагш баруун урд зүгт Ордос аймаг, Ордос хот оршино. Өвөр Монголд очсон хүн энд очиж XIII зуун хийгээд Чингэс хаантай танилц­даг. Арай л амьдаар нь уулзахаас наагуур даа. Эрт­ний түүх дурсгалын нүсэр байгууламжийг сонирхох зам маш урт үргэлжлэх бөгөөд хоёр хажуу талаар битүү мод тарьсан тул зөвхөн өмнөхөө л харах боломжтой. Уг кори­дор нь Онгонд зориулж тариа будаа тарих нутгаасаа ха­рам­гүй их талбайг чөлөөлсөн мэт сэтгэгдэл төрүүлнэ. Говь цөлийн элсэрхэг хөрсөн дээр мөнх ногоон арц ургуулж дэв­сээд дундуур нь явган хүний гантиг чулуун зам тавьсан. Өөдөөс эртний нүүдэлчид өмнө зүгийг чиглэн үхэр хөл­лөсөн гэр тэрэгнүүдээ зүт­гүүлэн ирж яваа хөөмөл баримлууд урлажээ. Нээрэн л ийм байсан байх даа гэмээр маш нарийвчлалтай зохиомж тул сонирхол татна. Хонио туугаад явж буй зарц хүүхэн, араас нь нохой нь дагаж, ачаатай тэмээнүүдээ нүүдэл дунд сул орхичихсон байгаа нь  бодит амьдралд бүр ойр­туулж өгчээ. Баатар цэргүүд нь алалдан эрэлхэгээр тулал­даж байгаа бус зүгээр  энгийн, хүлэг морьд нь ер бусаар цовхорч дүүлээгүй гэлдэрч яваа дүр хөвөрнө. Саяхан болтол хэрэглэж байсан модон тэрэгнүүд, морины эмээл хазаарыг  нэгд нэгдгүй цуглуулан үзмэрээ арви­жуулж, баримтжуулсан бай­на. Чингэс хаан нь “Соёлын хувьсгал”-ын өмнөхөн аж төрж байсан юм уу гэмээр. Нүүдэлчин ахуй угаасаа мянга мянган жилийн явцад  хөгжөөгүйдээ биш өөрчлөх шаардлагагүйгээр сайн шийд бодож олсон байдгаас олон эд өлөг одоо мөн ач холбогд­лоо алдаагүй хэвээр бай­гаа юм. Долоо найман зуун жилийн өмнөх таван ханатай гэрийн модны материалыг өөрчилчихвөл өөрчилчихөөр л шинжлэх ухааны ололтууд гарсан. Унины сагалдрага адууны дэл сүүл, ханыг нь үхрийн нойтон ширээр үдсэнийг хүртэл сольж бол­дог­гүй. Орчин үечлээд “эр­зийнэн” сагалдрага болго­чихвол гэр тогтохгүйгээс гадна эрүүл мэндэд нөлөөлдөг генийн өөрчлөлттэй хүнс барааны ангилалд орчихно. Тэгэхлээр бид түүхийн олд­ворыг газар малтаж хайхаа­саа илүү хөдөө очоод өвөө­гийнхөө эмээлийг хаялгүй тоосыг нь гүвээд шилэн хор­гонд залчихад л нийтийн тооллын өмнөх үеийн цуг­луулгатай болсноос ялгаагүй.

Дундад зуун ба эко амьд­ралтай танилцан явж явж хойд мухарт тулахад зөвхөн монгол загвар л ийм байвал нэн тохирох хул өнгийн бөм­бөгөр оройтой асар өмнөөс угтана. Баатарын дуулга, бүддийн шашны сүм хийдийн дундаас санаа авсан угалзан хээтэй орд асар дотор Чингэс хааны сэрэг дүрийг алтдан  залжээ. Сэнтий дээрээ залар­сан хаан зэр зэвсгээ агсаа­гүй харин баруун гартаа жи­жигхэн ташуур атгаж. Өмнөө явган ширээ засаад дээр нь зул, сангийн бойпор, тамганы хайрцаг, бас хоёрын ч зэрэг дэлхийн глобус юм уу шилжин явах цоморхуу маягийн юмс өрсөн байв. Тэнд байсан монгол дээлтэй хүний заав­раар  хүжнээс нэжгээдийг авч зулын галнаас асаагаад бойпорт хатган гурвантай мөргөөд гарлаа. Асарын гадаа 12 жижиг, нэг том сүмбэр овоог босгохдоо дээр нь нэмж чулуу, хадаг өргөх боломжгүйгээр янзалсан нь их цэвэрхэн санаа авахуйц харагдсан.

Чингэсийн онгоны эргэн тойронд час улаан өнгө, хүчирхэг луу, үлээсэн шаар, юунд ч үл дийлдэх байрын уриа лоозун хийрхэл байхгүй тусмаа цаанаасаа л сүрлэг байдал мэдрэгдэнэ. Энд тавь­сан хогийн сав, гудамжны гэрлийн шон зэрэг орчин цагийн хямд төсөр атлаа байх хэрэгцээтэй тавилга их л сонд­гойгоор нүдэнд торно. Тэдгээрийг ч гэсэн араг шээз­гийгээр орлуулчихмаар. Нүү­дэлч, монголчдыг сонирхог­чид энд ирснийхээ дараа манай Дадалд очиж илүү таашаал авахыг хүсдэг юм билээ. Чингэс хаантай улам  “танилцах” гээд зорьсон хүний хэлэх нь очвол зохих  газар дээр нэг бол баахан хятадууд эсвэл хэдэн буриад  гүйлдээд хэргийн эзэн мон­голчууд нь өөрсдөө байдаггүй  гэх юм.

Өвөр монголчууд сан­срын хөлөг нутаг дээрээ тосч авдгаараа бахархана. Сан­сар огторгуйд хөөрсөн Хята­дын хөлөг эх дэлхийд буух­даа хүн ам арай сийргээр нь Шилийн гол аймгийн малжих роайныг сонгосон байна. Сансрын нисгэгчтэй эхэлж учрах хувьтай малчид нутгийн заншлаар хадаг сүү барин угтаж байгаа баримт, болон хөлгийн эд ангиудаас цуг­луул­сан зүйлсээ Хөх хотын музейд авчран дэлгэж тавь­жээ. Мөнх хөх тэнгэр өөд зорчих, дараа нь эсэн мэнд буцаж ирэх буудал нь Өвөр Монголынх байх учир ерөөл­тэй байжээ. Зөвхөн түүх намтар дурсаж амь­дар­даг хоцрогдсон хязгаар нутаг биш гэдэг нь эндээс хараг­дана.

Хөх хотод сааталгүйгээр баруун тийш зогсоо зайгүй явах нүсэр урсгалыг харав. Энэ нь зэргэлдээх Бугат хотыг чиглэсэн зам юм. Ийшээ хурд­ны хоёр урсгал хэдэн ч эгнээ өргөн зам байсаар бай­хад зэрэгцүүлээд дахиад бүр том зам тавьж байгаа нь бод­логогүй үрэлгэн зан яавч биш дэгээ. Арзайтал хэрсэн төмөр замуудаар нь галт тэрэг дүүрэн ачаатай уухилан зүт­гэнэ. Бугатад Хятадад төдий­гүй дэлхийд томд орох метал­лургийн үйлдвэр, түүнд зориул­сан нүүрс, бусад уул уурхайн хүдэр боловсруу­лалт төвлөрсөн аж. Юун малын бэлчээр манатай. Тариалангийн талбай хүнд даацын тэрэгний зам болон хувирчээ.

Болд хэмээн өөрийгөө танилцуулсан өвөрлөгч эрээс Бугат дахь гангийн үйлд­вэрийг асуусан биш ярианы сэдэв шал өөр тийш хадуур­сан юм. Тэгээд ч гангийн  үйлд­вэрийг сурвалжлах төр засгийн томилолттой яваа биш.

Шинэ танил маань “Бол­дын үйлдвэр...” гээд байхаар нь

-Өөрөө тэнд хувьдаа үйлдвэр нээгээ юу?
-Үгүй дээ амидаа минь. Хатаасан төмрийг монголоор болд, хятадаар ган гэдэг юм шүү дээ.
-Манайд Ганболд гэдэг нэртэй олон хүн бий. Түүнийг одоо юу гэж ойлгох вэ?
-Ёстой мэдэхгүй юм. Бид хятад хэл гадарладаг бо­лохоор эрх биш тийм нэр өгдөггүй. Ганболд гэдэг өвөр­монгол сонссон уу? “Нөхөр товарищ” гэсэнтэй  адил шал тэнэг нэр өгчихсөн байхгүй юу.
-Оросын нүүрийг жаахан хусахаар цаанаас нь монгол угшил гараад ирлээ гэгчээр манай үгэн дотор асуудал байна уу?
-Таны яриан доторх нэр үгнүүдийн цөөнгүй нь  хятад зүгийнх байсан шүү. Жишээ нь та “Ган бишээ бишээ” гэхэд хятадууд орчуулахгүйгээр шууд тэр чигээр нь ойлгоно.
-Одоо энэ байцаа, лууван, манжин гээд ногоо жимсний ихэнх нэр урд зүгийнх байж таарах нь ээ дээ.
-Харин тийм. Бүр бууз, банш, цуйван хүртэл хятад гээд бодчих. Адууны эрийг нь “мо”, эмийг нь “гүүнээ” гэжүү. Эдгээр үгс харин монголоос орж ирээ болов уу.

Манайхан яриагаа хүч оруулах, аялгуу сайхан бол­гох гээд нэмэлт үг их хэрэг­лэдэг. Жишээ нь “гүн их”, “тун сайн”, “гуалиг сайхан”,”шан харамж”, “Гөөгөөдөө өгчих”, “Жаажаадаа ир”, “Жаатай эр ээ”, “Иж бүрэн түншлэх”... гэхчилэн ямар их хятад үг хольж ярьдаг юм бэ. Энэ мэтчилэн саахалт орноороо саатан яваад байвал ярих сонин  олдоод байх бололтой юмаа. Тэмдэглэлийнхээ эхэнд “Нэг ч үг мэдэхгүй...” гэж ирээд л бичсэнсэн. Тэгсэн харин бүр хятадтай, овоо гар болж таарлаа.