Хувьчлалаас хөрөнгө босгоё, алдагдалтай компаниудаасаа салъя

Засгийн газраас Төрийн өмчит компаниудын үйл ажиллагааг сайжруулах, шинэчлэх чиглэлээр Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газрын мэдээллийг сонсож, энэ чиглэлээр Үндсэн чиглэл боловсруулж, УИХ-д өргөн мэдүүлэхэд бэлтгэх үүргийг сайд нарт өглөө. Энэ үеэр Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газрын дарга Б.Цэнгэл төрийн болон төрийн өмчийн оролцоотой компаниудыг өөрчлөн зохион байгуулах, хувьчлах, биржээр дамжуулж олон нийтэд нээлттэй хувьцааг нь арилжаалдаг хувьцаат компани болгох үндсэн чиглэлийн төслийг танилцуулсан байна.
Энэ төслөөр бол Эрдэнэт үйлдвэр, Эрдэнэс Тавантолгой, Монголросцветмет ТӨҮГ-аас гадна эрчим хүчний 11 компани, МИАТ ТӨХК, Төрийн банк, Хөдөө аж ахуйн бирж, Хөдөө аж ахуйн корпораци зэрэг 20 компанийн 10-66 хүртэлх хувийг гадаад дотоодын хөрөнгийн биржээр дамжуулан олон нийтэд нээлттэй хувьцаат компани болгох юм байна. Мэдээж зарим чиг үүргийн хувьд давхардсан компаниудыг татан буулгах, нэгтгэх зэрэг нэлээд ажлууд энэ хүрээнд явагдана.
Хамгийн чухал нь хувьчлалуудыг хийхээр боллоо. Энэ үйл явцыг өмч хувьчлалын хоёр дахь давалгаа ч гэж ойлгож болно. Томоохон үйлдвэрүүд, цахилгаан станцууд хувьчлагдахаар болж байна. Энэ ажлыг эрт орой хэзээ нэгэн цагт хийх л ёстой байсан. Харин ч манайхан оройтож хөдөлж байна.

Одоо хүмүүсийн хамгийн их анхаарал хандуулах зүйл эдгээр хувьчлалуудыг яаж хийх вэ гэдэг асуудал юм. Жишээ нь, “Хэдэн олигархи нь нүүрснийхээ мөнгөөр хуу хамах гээд алгаа үрчээд сууж байгаа... “ гэж УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж хэлж байна. Ийм болгоомжлол бидэнд бүгдэд маань л байгаа. Энэ тийм оргүй хийрхүү төсөөлөл ч биш. Өнгөрснөөс үлдсэн муу өв бидэнд байгаа юу гэвэл байгаа шүү дээ. Тийм ч учраас иргэдэд болгоомжлох, үл итгэх, айх зэрэг сэтгэл зүйн асуудлууд үүсэж байгаа.

Монгол Улс 1990 онд ардчилсан хувьсгал ялсны дараа анхны өмч хувьчлалаа хийсэн. Их ба бага хувьчлал нэрийн дор ягаан, цэнхэр тасалбарууд тарааж, 475 компанийн хувьцааг худалдсан. Уг нь 10,000 төгрөгөөр хувьцаа худалдаж аваад хувийн компанийн эзэн болох боломжийг иргэдэд олгосон. Харамсалтай нь тухайн үеийн төр засаг малыг малчдад, орон сууцыг иргэдэд хувьчилж чадсанаас бусдыг нь тийм ч амжилттай явуулж чадаагүй. Иргэд 7,000 төгрөгийн цэнхэр тасалбараа ямар гээчийн үнэ цэнтэй зүйл болохыг ч ойлголгүй өнгөрсөн. Мэдлэггүй, мэдээлэлгүй учраас хөрөнгийн зах зээл гэдэг юмаа бид ойлгоогүй хэлмэгдсэн. Бидэнд ойлгуулах ямар ч ажиллагааг хийгээгүй. Ийм нөхцөлд шууруулаад өнгөрсөн болохоор өмч хувьчлал дээр сайн өв бараг үлдээгүй гэдэгтэй бидний ихэнх санал нэгддэг.

Өмч хувьчлалыг тэгж эрхийн бичгийн үндсэн дээр явуулсан нь зарчмын хувьд гаднаасаа тэгш хуваарилалт мэт харагддаг боловч амьдрал дээр энэ нь тэгш бус байдлыг бий болгоход өндөр нөлөө үзүүлсэн гэж гадны томоохон шинжээчид ч дүгнэдэг юм билээ.
Тухайлбал, Их Британийн Манчестерийн Их Сургуулийн профессор Фрэдерик Никсон, Бернард Волтерс нар одоогоос 20 жилийн өмнө  "Хувьчлал, орлогын хуваарилалт, ядуурал: Монгол Улсын туршлагаас" гэдэг сэдэвтэй томоохон судалгааны ажлыг хийсэн байдаг. 1990 оноос хойших хугацаанд Монгол Улсад өрнөсөн өмч хувьчлалын процесс, түүний үр дагавар нь ядуурал, тэгш бус байдалд хэрхэн нөлөөлсөн талаар маш нухацтай үндэслэл бүхий тэр дүгнэлтийг уншиж байснаа санаж байна.  

Зөвлөмжүүдээс нь “ Монголчууд дараа дараагийн хувьчлалыг хийхдээ эн тэргүүнд ил тод байдалд ихээхэн ач холбогдол өгөх хэрэгтэй. Тухайлбал, өмч хувьчлалын талаарх мэдээллийг олон нийтдээ хүртээмжтэй таниулах нь маш чухал” гэсэн санаа их тод санагдаж байна. Учир нь манай алдаа эндээс эхэлсэн. Хаалттай шахам, хам хум хийсэн өмч хувьчлалын анхны үеийн алдааг одоо бид хэрхэвч давтаж болохгүй.  
Бүх юм нээлттэй өнөө үед ч иргэд хувьчлалын талаарх мэдээллийг маш түгшүүртэйгээр хүлээж авч байна.  
Одоо яах юм бол доо, ард түмэн бас л хоосон хоцрох уу. Яаж ард түмэн жаахан ч гэсэн “юм”- тай болох вэ гэсэн яриа хөөрөө л гадуур өрнөж байна. Үнэхээр зориглон барьж авсан дээрээ үүнийгээ сайн хийгээд, иргэд нь хөрөнгийн зах зээлийн ойлголттой болцгоож, үр дүнд нь өөрсдөө үндэснийхээ компаниудад хувьцаа эзэмшдэг болчихвол үнэхээр сэргэлт гэхээс өөр юу гэх билээ.
Үйлдвэрүүд хувьцаа гаргаад хөрөнгийн биржээр нээлттэй зарах хэрэгтэй. Дэлхий яаж хийдэг вэ, яг тэгж л хийх хэрэгтэй. Сайн туршлагууд дүүрэн байна. Хамгийн энгийнээр хэлэхэд иргэн Доржид хүссэн хувьцааг өөрийн боломж бололцоогоороо авч болох бүх замыг нээлттэй болгох, авсанаа дараа нь чөлөөтэй арилжих дэлхийн жишгийн механизмыг нь хийж өгөх л явдал юм. Энэ нь үнэт цаасны зах зээлийг зүй зохистойгоор хөгжүүлэх л асуудал.
Мэдээж энэ том төслийг амжилттай хэрэгжүүлэхийн тулд бэлтгэл ажлыг өндөр түвшинд хийх чухал. Одоо улцганаад, ухарч няцаад байлгүй зоригтойхон хөдөлцгөөе. Төрийн өмчит үйлдвэрийн газруудын 30-аас дээш хувийг хувьчлах хэрэгтэй.
Ахин хэлэхэд бэлтгэл ажил маш их. Төрийн өмчийг хувьчлах, нээлттэй компани болгож биржээр хувьцааг арилжаалахаас өмнө эхлээд төрийн өмчийн суурь хууль тогтоомж, жижиг хувьцаа эзэмшигчийн эрхийг хамгаалах заалтууд, өрсөлдөөний тухай хуулийн заалтууд гэх мэт олон хууль тогтоомжоо шинэчилж, сайжруулах ёстой болно. Энэ ажлын хүрээнд иргэдийнхээ зах зээлийн мэдлэгийг тэлэх, ялангуяа хөрөнгийн зах зээлийн мэдрэмжийг нь хөгжүүлэх тал дээр манай мэргэжлийн эдийн засагчид чадлаараа ажиллах хэрэгтэй байна.
2015 онд болсон японы Шуудан группын хувьчлалыг явуулсан аргачлалыг дэлхий дахинд ихээхэн үнэлж, тухайн үед маш их мэдээлж байсан. Энэ бол гадаад дотоодын томоохон андеррайтерийн компаниудтай хамтран өргөн хүрээнд хувьцааг нь олон нийтэд санал болгосон үлгэр жишээ төсөл юм. Иргэд нь Шуудан Группийн хувьцаанаас 200 тэрбум иенийн хувьцаа худалдан авчээ. Нийтдээ 1.8 сая хувьцаа эзэмшигч шинээр төрөн гарлаа гээд л шуугиж байсан. Мэдээж зохион байгуулалт, бодлогын шийдлүүд дээр нь үй олон гайхалтай идеи байж таарна. Энэ дотроос Засгийн газраас нь компанит ажил зохион байгуулж, хувьчлалыг иргэдэд асар өргөн сурталчилж, иргэдийнхээ оролцоог татсан туршлагуудыг нь сайн анхаарч судлах хэрэгтэй. Ерөөсөө ард иргэдийг хувьчлалд өргөнөөр оролцуулах тэр боломжийг бий болгох нь л хамгийн чухал.
Мөн үнэ цэнтэй, ард түмэндээ өгөөжтэй, улс орондоо хэрэгтэй хувьчлалуудыг явуулж чадсан улс орнуудыг ажиглахад тэд улс төрийн шийдлийг хойш тавьдаг.  Эдийн засгийн шинэчлэлийн бодлогоо, зах зээлийн бодлогоо, бизнесийнхээ үзэл санааг урд нь тавьдаг юм билээ л дээ.
Мэдээж хувьчлал явуулсан муу туршлагууд ч бидний багш. Жишээ нь, эрчим хүчний салбарын хувьчлал дээр гарсан алдаатай бодлогууд дэлхий дээр маш олон.
Тухайлбал, Аргентин улсад эрчим хүчний компаниудаа хувьчилсны дараа хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн ч удахгүй үнэ өсч, тог тасрах нь ихэссэн. Хувьчилж авсан компаниуд нь зөвхөн ашигтай бүсэд л үйл ажиллагаа явуулж, эдийн засгийн чадамжгүй алслагдсан бүс нутгуудыг хаясан. Сүүлдээ Төр нь хяналт тавьж чадахгүй болсон. Филиппинд гэхэд эрчим хүчний нийлүүлэлтийг хувийн компаниудад шилжүүлсний дараа тарифын өсөлт нь гаарсан. Иргэдийн хэрэглээний зардал асар их нэмэгдэж, ядуурал нь тэлсэн байдаг. Энэ бүх хувьчлалын түүхүүд бол тэр чигээрээ сурах бичиг.

Өнөөдөр монголын Төр шиг өөртөө баахан өмч хураачихаад, улсын төсвийн орлого тасалдах зовлонгоосоо салж чадахгүй сууж байдаг арчаагаа алдсан Төр байхгүй. Одоо ядаж хувьчлалаас хөрөнгө босгоё, алдагдалтай компаниудаасаа салъя гэхээс өөр яалтай билээ. Гэхдээ бид энэ үйл явцыг өмнөх шигээ төрийн өмчийг үнэгүйдүүлж авах гэсэн, ийм ажилд гаршсан, улс төр бизнес дамнасан бүлэглэлүүдийн өгөөш болж хэрхэвч болохгүй. Үүнийгээ хаа хаанаа мэдэж байх ёстой. Хэдий болтол гэнэн цагааны туйл явцгаах юм бэ.