Үргэлжлэл...

Орос орон даяар аугаа их ялалтын 65 жи­лийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэхээр хот тосгон бүр бэлтгэл ажлаа хийж байв. Хуучин хөшөө дурс­галаа будаж шохойдож, энд тэндгүй субботник хийн хүн бүр завгүй. Хали­­магт мөн ялгаагүй. Нэр нь тодроогүй баат­рын дурсгалд зориулсан мөнхийн бамбар Элстэй хотод бас асч байдаг юм билээ. Түүнээс бусдыг нь засч тодруулахаар ялал­тын талбайдаа нөр их ажил ундруулжээ. Бая­раар их олон өдөр амар­на гэж байна лээ. В.Путин захирамж гаргаж эх орны дайнд явсан хүмүү­сийн ар гэрт байр олгохоор болсон юм бай­на. Манай байсан айлын хөгшний нөхөр дайнд яваад амь үрэгдсэн тул түүнд нэг өрөө байрны мөнгийг нь бэлнээр өгчээ. Одоо 90 хүрч яваа хөгшин энэ учрыг сайн олоогүй ч ач хүү нь шинэ байртай болж улмаар эхнэр авчээ. Бөөн баяр.

Ялалтын талбайн зас­­вар дээр очоод сонир­хож байхад Афганистаны дайнд оролцсон Зөвлөл­тийн баатрууд хийгээд амь үрэгдсэн халимаг цэр­­­гүүдийн нэрс бас ярайж байх юм. Маш урт нэрс.

Энэ тухай нэгэн со­нин учралыг халимагчууд ярьсан юм. Талибан­чууд­тай өдөржин тулалдсан орос цэргүүд түр амсхий­гээд нуувчны ард хэвтэж байв. Дахиж довтлох ту­шаал дээрээс ирэхийг хүлээх зуур Оросын ха­ли­маг цэрэг уйтгарлан нутгийн дуугаа аялжээ. Гэтэл цаанаас нь монго­лоор "Чи юун хөвүүн бэ? Яах гэж надтай тулал­даад байгаа юм бэ?" гэх утга бүхий үг хэлж хашгир­сан байна. Ийн орос, афган аль нь ч  мэдэхгүй хэлээр баахан ярилцсан гэдэг. Түүнээс хойш хали­магууд талибанчуудтай үхэн хатан тулалдахаа больсноос гадна Афга­нис­таны дайнд шал өөрөөр хандаж удалгүй энэ дайн ч зогссон гэлцэх юм. Ийм үнэн ху­дал нь мэдэхгүй яриаг урьд нь сонсож байсан. Афганд нөгөө хазар, могол, хали­магийн аль нэг нь бас тулалдаад тууж явсныг үгүй гэх газаргүй л дээ. Халимагийн бүх түүх дайны түүх гэж ярьдаг нь оргүй биш. Нэрт зо­хиолч, яруу найрагч Давид Кукультиновын хөшөөнд цэцэг өргөхөөр оршуул­гын газар очсон юм. Бүр­лээч нарын хөр­гийг шари­лын чулуун дээр нь буул­гадаг тех­нологи сүүлийн үед нэв­тэр­чээ. Тийм хөр­гүүдийг харан уншиж яв­тал "Мон­гол ардын хувьс­галын партизан Н.Бям­баа" гэсэн бунхан байх юм. Тэр хүний намт­рыг уншихад  Хиагтыг гамин­гаас чөлөө­лөх ту­лал­даанд идэвхтэй орол­цож, жанжин Сүх­баатар­тай дотнын нөхөр бай­сан. Энгэрээрээ дүү­рэн орос, монгол одон зүүсэн өвгө­ний хөрөг бай­на би­лээ. Тэгээд нэг их удалгүй Халимагтаа бу­цаад ир­сэн. Түүгээр ч барахгүй ардын хувьс­галын үйл хэрэгт өөр бас зөндөө олон хүн оролц­сон гэж байгаа.

Ялалтын баярын өд­рүү­дэд ямар ч хамаагүй нэг нөхөр Халимагт амь­дарч байна аа. Түүнийг "Чулун хамр" тосгоны "Южный" гацааныхан Саша өвөө гэж авгайлна. Өчигдөр өглөө сумын дарга Баатар түүнд Терек гол ороод ирлээ хэмээн томоо гэгч загас өгүүлсэн байна. Саша өвөө ихэд баярлан нөгөө загасаа хөгшинтэйгээ хамт ша­раад хамт идэх хань хайж байтал яваад очсон юм. Хэдүүлээ загас идэж суу­тал Баатар дарга ч ороод ирэв. Өвгөн даргаас Терек гол ямар байна, Чограй далан, хиймэл нуурын засвар гайгүй юу гэлцэн яриа өрнөж, тийшээ очиж үзэлгүй их удлаа гэж үг хаяв. Дарга ч уриалгахан гэгч нь "Би завтай байна. Хэдүүлээ ухасгээд ирье л дээ" гэмэгц хөгшний хөл нь хөнгөрч малгай толгойгоо хайв. Цаанаас нь хөгшин нь "Манай өвгөнийг энэ унаа­­гаараа заавал бу­цааж авчраарай, явж ча­да­хаа больсныг мэдэж байгаа биз дээ" хэмээн орос ав­гайн зан гарган санаа зовно.

Сашатай "буу хал­лаа".

-Та орос хүн үү, халимаг уу?

-Аль нь ч биш. Япон хүн. Жинхэнэ нэр маань уг нь Накава гэдэг байсан. Эд намайг Саша гээд одоо дасчихжээ.

-Халимагт ирээд удаж байна уу?

-Бараг эндхийн хүн боллоо доо. Яг энэ тос­гондоо гэхэд дөчөөд жил амьдарч байна уу даа.

-Удахгүй ялалтын баяр болох нь. Та бодвол ахмад дайчин биз?

 -Тэр надад ямар ч хамаагүй. Энэ тухай ярихыг ч хүсэхгүй байна.

-Яагаад?

-Энэ тухай яривал их л урт түүх юм даа.

-Хамаагүй. Гэхдээ танд хэцүү байгаа бол одоо яая гэхэв?

-Би одоо нас 90 хүрч байна. Надад нуугаад байх юм юу байхав. Дэл­хийн II дайны үед цэрэг эр явлаа. Тийм учраас би өөрийн түүхээ хөл муу ч зогсож байгаад ярьяа.

...1940-өөд оны эхээр манайх өмнөд Сахалинд нүүж ирсэн юм. Өмнөд Сахалин тэр үед Японы харьяа байв. Эндээс Квантуны армид цэрэгт татагдаж, улмаар нисэх хүчний түргэвчилсэн сур­гуульд сурлаа. Сургуулиа төгсөөд ахлах дэслэгч цолтой болж, сөнөөгч бөмбөгдөгч онгоц барь­сан. Тэгээд Зүүн өмнөд Азид Сингапурт их ту­лалд­сан даа. Дараа нь Сахалин алс дорнод руу манай анги шилжин ирж оросуудтай нүдэлдэж эхэл­сэн. Манай Японы нисэх хүчин үнэн чад­варлаг тулалддаг байсан шүү.

-Та Зөвлөлтийн он­го­цыг унагаж байв уу?

-Би шалиагүй ээ. Оросын онгоцноос дөн­гөж 15-хныг унагасан. Манай бөмбөгдөгч онгоц­ныхон хамгийн дээд тал нь 45-ыг сөнөөсөн бай­даг.

-Тэгээд эцсийн бү­лэгт Япон ялагдаа биз дээ?

-Тэрний учрыг би сайн мэдэхгүй. Манайд атомын бөмбөг дэл­бэ­лээд Япон бууж өгснийг хожим сонссон. Миний хувьд дайны талбар дээр онгоцоо сөнөөлгөөд амь­даараа олзлогдсон. Шүх­рээр газарт буусан чинь баахан орос цэргүүд той­роод бүсэлчихсэн бай­сан. Тэгэхээр нь са­муурай тангаргийнхаа дагуу хут­гаа гаргаад гэдсээ хүү­лээд хаячихсан. Нэг мэд­сэн эмнэлгийн орон дээр хэвтэж байсан. Орос эмч нар надад тэр дор нь мэс засал хийгээд гэдсийг маань дотогш чи­хээд оёчих­сон юм билээ. Ин­гээд л би дайн дуустал 3600 олзны цэргүүдийн хамт Сибирийн хотуу­даар янз бүрийн ажил хийж эхэлсэн дээ. Саяны нуруунд усан цахилгаан станц барих ажилд нэ­лээн удсан юм. Тэгж байх­даа нэгэн сайхан сэтгэлт орос бүсгүйтэй танилцаж тэр маань жирэмсэн бол­сон үе байлаа. 1953 онд юм байна. Олзны япон цэргүүдийн хугацаа дуусч эх орондоо буцах бол­лоо. Эхнэр маань уйлаад тэгээд би буцалгүй Оросын харьяат болон үлдсэн юм даа. Хүү охин хоёртой болсон. Дараа нь Дагистанд амьдрал сайн байна, байр өгөх юм гэнэ гэхээр нь Амударья мөрөн рүү шилжсэн. Хүүх­дүүд том болж нэг нь Узбект амьдарч байгаа. Эхнэр маань нэг их урт наслаагүй. Тэгээд л би энэ Халимагт ирээд Терек голд Чүграйн далан бос­гох ажилд орсон юм. Дээр үед гагнуур хийдэг хүн их өндөр цалин авдаг бай­лаа. Би дээд зэрэглэлийн гагнуурчин байсан боло­хоор амьдрал гайгүй бай­лаа. Энд ирээд Люба бид хоёр танилцаад нэг гэрт ороод гуч гаран жил болжээ. Любагийн маань нөхөр бас өнгөрсөн бай­сан үед танилцсан л даа. Терек голоос дархан цааз­­тай загас барьж бай­гаад шоронд явахаа ал­даж тэнсэн аваад салж байлаа.

-Алс Япон орон одоо насны эцэст санагдах юм уу?

-Бараг үгүй дээ. Одоо­гоос таван жилийн өмнө манай ах дүү нар сураг­ласаар байгаад намайг олоод ирсэн юм. Миний байлдаж байсан тухай тэр цэргийн архивт бай­даг юм байна. Тэгээд Япон руу аваачлаа. Би чинь Токио хотын унаган иргэн л дээ. Намайг Японы үндэсний баатар цол авах болзолтой хүн байна. Мөн бусад хан­гам­жийг чинь олгож өгье гэж Японы Засгийн газар санал болгосон. Харин ганцхан болзол тавьсан. Эргээд Японы иргэн бол гэж.

-Тэгсэн бол хамаа­гүй сайхан амьдрал өмнө чинь байсан юм биш үү?

-Би Халимагийнхаа энэ буйдхан тосгонд нэ­гэнт дасчээ. Тэр өндөр хөгжилтэй оронд идээ­ши­хээсээ өнгөрсөн юм би­лээ. Тэгээд ч Үлэм­жийнов надад энэ бай­шинг авч өглөө. Ноднин Ерөнхий­лөгч маань шат­рын аж­лаар Япон явах­даа "Саша ахаа цуг явъя" гэж хэлүүлсэн. Миний бие өвдөөд чадаагүй...

Өвгөний хөл больсон болохоос нүд, чих, ухаан хэвээрээ, ануухан аж. Тэ­рээр энэхүү урт түүхийг ярьж дуусаад сая л сан­дал хайж суух нь япон эрийн шийр зааж буйгаа үзүүлсэн хэрэг юм. Түүний гэдсэнд дээрээсээ хүйсээ өнгөртөл эвгүй урт сорви байх нь нөгөө "харакари" хийсэн ул мөр гэнэ.

Халимагийн уудам нут­гаар зөндөө л явлаа. Газрын зургийг нь карт дээрээс харахад машин дайрчихсан "аравын бидон" шиг эв хавгүй хэл­бэртэй, сунаж тогтсон, баруун тийшээгээ сэнж аятай сунасан хэсэг нь бүр ойлгомжгүй. Дотроо торгууд зонхилсон, дөр­вөд, баяд, ойрад гэсэн дөрвөн ястан бүхий 13 районы зохион байгуу­лалттай, орчин цагийн үүх түүхээ мартаж эхэлж буй харьцангуй залуусын нутаг юм. Сүүлийн үеийн залуус нь эх хэлээрээ бараг ярьж мэдэхгүй, орос эхнэр, нөхөр авах нь моод бол­сон харагдана. Гуд­манд зогсож байгаад "Хөөе" гээд хашгирахад таван хүн тутмын гурав нь эргэж харж байсан. Хэ­дийгээр бүгд оросоор ус цас шиг яривч өөрийн эрхгүй "аан, аанхаг, за, май, хө" гэсэн сул үгс амнаас нь унана. Ан­заар­даггүй болохоос хич­нээн оросоор яривч мон­голчууд оросоор инээж, уйлж чаддаггүй юм билээ. Улаан хацаргүй ч наранд түлэгдсэн бор царайтай. Тэр нь уудаг уснаас бол­дог гэнэ. Толго­дын дун­дах нуур гол горхи цөм эрдэсжилт ихтэй давсар­хаг муу ус гэдгийг саяхан олж тог­тоо­гоод хүнсэндээ хэрэг­лэхээ больжээ. Одоо бүх айлууд дэлгүүрээс цэвэр ус худалдаж аван цай хоолоо хийх болсон нь усны бизнесийнхний заль уу, үнэхээр ус муу юм уу, бас эргэлзээтэй. Францын алдарт зохиолч Александр Дюма энд ирж "Монте Кристо гүн" романаа бичиж байснаа ус таарсангүй гээд яваад өгсөн гэж ярилцах юм билээ. Тэгэхээр үнэн ч байж магадгүй.

Элстэй ороход эргүүл шалгалт гайгүй байсан бол Москва буцахад чанга байв. Үе үе автобус зогсоон бичиг баримт шал­ган үзнэ. Мулзан тол­гой­той, том хамар, нүд болсон хэд хэдэн нөхдийг шууд нүдээрээ олзлон буулгаж , заримыг нь бүр үлдээгээд хоцроож байсан...

Халимагийн тухай өгүү­­лэхэд алдарт Жанга­рын туулийг дур­далгүй өнгөрч болохгүй.

"Эрденэйн экнэ цагт харгасан

Энэ олна бурхдын шажин делгех нам дор харгасн

Тек зүль хааны удам

Тансаг бүмбэ хааны ач

Үйзэн алдар хааны кевүйнэ

Үеийн өнчин Жангр биле

Эркн хөмөстэдээн

Докшин мангаст нут­гаан дейлүүлж, өнчин бээр үлдэгсэн

...Дөн орагч насан­даган

Дөрбен ик бээрийн ам эвдэж

Дөрдн ик шар мангас хааг номдан орулсан..." ойлгогдож байна уу? Бүтэн сарын турш хайл­даг баатарлаг энэ туульс товшуур хөгжмийн нэгэн хэмт аясын дор хүнгэ­нэхэд, гурван тив дамнан амьдарч буй гурван голын язгуурын монгол­чууд  түрж уухайлан ог­шино. Жангарын тууль­тай, Чингэсийн удамтай, хөх мөнх тэнгэрээс бус­дад үл захирагдах хувь­тай ард түмний нэг гэд­гээрээ би өөртөө бахарх­нам зэ. Баруун гэгдэх хөгшин Европ баруун мон­­гол­чуудаас эхэлж цааш үргэлжилж Америк тив хүрээд мөн л монгол­чуудаар төгсөнө. Энэхэн дэлхий даяханаар аялах юутай сайхан. Элэг нэгтэнтэйгээ учрах бүр сайхан юм даа.

Бүгд найрамдах Халимаг улс. Элстэй хот. 2010 он. Гэрэл зургуудыг бичигч.

Аян замын тэмдэглэл бичсэн Жамбалын Гангаа