Тэтчерийн талаарх эрдэмтдийн эшлэлүүд

2025 оны 10-р сарын 13-нд ХХ зууны хамгийн нөлөө бүхий улс төрч, шинэчлэгчдийн нэг Маргарет Тэтчер 100 нас хүрэх байсан билээ. Энэ ойг тохиолдуулан герман түүхч Райнер Цителман АНУ, Европ, Хятад зэрэг орны эдийн засагч, судлаачдыг Тэтчерийн шинэчлэлтийн түүхэн ач холбогдлын талаар өгүүлэл бичихийг уриалжээ. Түүний талаар дэлгэрэнгүйг Нэпкогийн гаргасан Райнер Цителманий “Капитализмын хүч” номноос үзнэ үү. 

Патрик Минфорд, Британийн эдийн засагч, Кардиффийн Их Сургуулийн Бизнесийн Сургуулийн хэрэглээний эдийн засгийн профессор, Маргарет Тэтчерийн эдийн засгийн зөвлөх:
“Тэтчерийн маш өргөн цар хүрээтэй шинэчлэлүүд нь эдийн засгийн хувьд тун доголдолтой байсан улсад хийгдсэн. Хөгжиж буй орнуудын дунд амжилттай шинэчлэлийн туршлага бий ч өндөр хөгжилтэй орны хувьд үүнтэй ижил жишээ хараахан үгүй юм. Жишээлбэл, зах зээлийн шинэчлэлийг эрчимжүүлсэн Ерөнхийлөгч Рейган ч Тэтчер шиг сорилттой тулгараагүй. Харин Тэтчер боломжгүй гэж хэлэгдэж байсан хуучин, тогтсон бүтэцтэй, “засаршгүй” гэж тооцогдож байсан эдийн засгийг ирээдүйтэй болгож чадсан.

Мадсен Пири, Лондонгийн Адам Смитийн Хүрээлэнгийн Ерөнхийлөгч:
“Тэтчерийг зүүн жигүүрхэн чөлөөт зах зээлийн бодлого ажилладаг гэдгийг харуулсных нь төлөө буруутгаж ирсэн. Гэвч тэр Британийг өөд нь татаж, илүү сайн байдалд хүргэсэн. Тэрбээр албан тушаалаа хүлээж авахад үйлдвэрчний эвлэлийн гишүүд хувьцаа эзэмшигчдээс дөрөв дахин олон байсан бол, огцрох үед нь хувьцаа эзэмшигчид үйлдвэрчний эвлэлийн гишүүдээс илүү болсон байлаа. Мөн тэрээр Английг Европт хамгийн их ажил хаялттай улсаас хамгийн бага ажил хаялттай болгосон.

Филипп Багус, Мадридын Хаан Хуан Карлосын Их Сургуулийн эдийн засгийн профессор, “Милэйн эрин” номын зохиогч:

“Тэтчер нь хүчирхэг, тусгай эрх эдэлдэг үйлдвэрчний эвлэлүүдийн улс орныг барьцаалж байсан эрх мэдлээс нь салгаж чадсан улс төрч юм. Өнөөдөр Аргентинд яг үүнтэй төстэй зүйл өрнөж байна —Тэтчерийн үйлдвэрчний эвлэлүүдийн нийгмийг мөлжиж байсан тогтолцоог бут цохиж байсантай адил Милей улс төрийн давхаргын бугшсан тогтолцоог цөм татан халж, эгэл иргэдийг сэргээж байна.”

Алберто Мингарди, Миланы IULM их сургуулийн Улс төрийн сэтгэлгээний түүхийн профессор, Istituto Bruno Leoni-ийн Ерөнхий захирал:
“Эдийн засгийн эрх чөлөөгөөр дамжуулан хамгийн олон хүнийг хүчирхэгжүүлсэн нь Дэн Сяопин байж болох ч, хийсэн шинэчлэлийн тоогоор Польшийн Лешек Бальцерович, Чехийн Вацлав Клаус нар илүү. Урт хугацааны нөлөөгөөр Людвиг Эрхард илүү ч байж мэднэ. Гэхдээ эдгээр шинэчлэгчид дайны дараах эсвэл коммунизмаас гарч буй орнуудын илүү хялбар улс төрийн орчинд ажилласан. Харин Тэтчерийн хувьд өндөр халамжийн хамааралтай, төр төвтэй сэтгэлгээнд гүн автсан хөгжингүй барууны ардчилсан улсыг өөрчлөх сорилттой тулгарсан. Тэрээр чөлөөт эдийн засгийг ёс суртахуунтай нийгмийн урьдчилсан нөхцөл ба үр дагавар гэж үзсэн нь түүний өвөрмөц үзэл байлаа.”

Лешек Бальцерович, эдийн засагч, Польшийн зах зээлийн эдийн засгийг нэвтрүүлэгч, Сангийн сайд асан:
"Маргарет Тэтчер бол хоцрогдсон Британийн эдийн засгийг шинэчлэгч байсан. Ерөнхий сайдаар 11 жил ажилласан нь чадварлаг улстөрч гэдгийг нотолно. Тэрээр өмнө нь барууны олон орны улс төрийн бодлогод ноёрхож байсан төр шүтсэн хандлагыг эргүүлсэн. Үүний үр дүнд тэрээр Британийн эдийн засгийг аварч, бусдад дагах үлгэр жишээг бий болгосон.”

Жан Вэйин, Бээжингийн Их Сургуулийн Үндэсний Хөгжлийн Сургуулийн профессор:

“Тэтчер бол зах зээл, эрх чөлөөний тухай зөв үзэл санаатай агуу удирдагч байсан. Хайекийн үнэхээр сайн шавь. Дэн Сяопин Тэтчертэй эдийн засгийн хөгжлийн олон санааг хуваалцаж байсан. Дэн мэдэхгүй зүйлээ мэддэг байсан тул анхан шатанд туршилт хийхийг зөвшөөрсөн. Ингэснээр Хятадыг зөв чиглэлд өөрчилсөн. Гэвч улс төрийн эрх чөлөөний хомсдол нь эдийн засгийн шинэчлэлийг тогтвортой байлгахгүй гэдгийг бид өнөөдөр харж байна. Одоогийн Аргентины Майлей бол гуч гаруй жилийн өмнөх Дэн Сяопин, Тэтчер нартай дүйцэхүйц агуу удирдагч юм. 

Марк Скоусен, Чапманы Их Сургуулийн “Эрх чөлөөт бизнесийн” профессор, FreedomFest-ийн үүсгэн байгуулагч:

"Харамсалтай нь түүнийг 1980-иад оны Холливудын найруулагч нар үр дүн тааруухан, сэтгэл муут мэтээр дүрсэлсэн байдаг. Эхнэр бид хоёр тэр үед Англид амьдарч байсан тул түүний хэт их дүрэм журмыг хэрхэн алга болгож байсны гэрч болсон. Жишээ нь Лондонд гэртээ утастай болохын тулд хэдэн жилийн дараалал хүлээх хэрэгтэй байдаг байв. Гэтэл энэ алга болсон. Төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийг хувьчлах, цомхотгох, валютын хяналтыг арилгах, эдийн засгийг боомилсон үйлдвэрчний эвлэлүүдийн тараасан зэрэг шинэчлэлт түүний нэрээр үлдсэн. Би өөрийн номондоо түүний халамжийн төрийн талаарх түүний “Эцэстээ танд, тараах бусдын мөнгө үгүй болох асуудал үүснээ.” гэсэн эшлэлийг оруулсан.

Хесус Уэрта де Сото, Мадрид дахь Хаан Хуан Карлосын Их Сургуулийн Улс төрийн эдийн засгийн профессор: 

“1979 онд Тэтчер Их Британийн Парламентийн сонгуульд анх удаа ялалт байгуулсан тэр өдөр би 22 настай байсан бөгөөд тэр үеийн миний богинохон амьдралын хамгийн аз жаргалтай өдрүүдийн нэг байсан: Эрх чөлөөний үзэл санаанууд улс төр, бодит амьдралд бодитоор нөлөөлж эхэлсэн! Удалгүй энэ аз жаргал Рональд Рейган Нэгдсэн Улсын Ерөнхийлөгч болоход дахин давтагдсан. Тэдний консерватив либертари хувьсгал өөр өөрийн улс орныдоо маш их зүйл хийсэн төдийгүй, монетаризм болон минаркизм нь дэлхий нийтэд байнгын нөлөө үзүүлэх байдлаар үлдсэн. Бараг хагас зуун жилийн дараа,

66 нас хүрэх үед хүн төрөлхтний түүхэн дэх анхны Либертари Ерөнхийлөгчөөр Хавьер Майлейг Аргентинд сонгогдсон би дэлхийн хамгийн аз жаргалтай хүн болсон. Австрийн эдийн засаг ба анархо-капитализмд суурилсан цэвэр, тууштай үзэл санаа энэ нь дэлхий даяар гайхалтай цуурайтаж байна."

Стефан Кутс, Киелийн Дэлхийн эдийн засгийн хүрээлэнгийн судалгааны захирал, профессор

“1970-аад оны эхээр Их Британи Европын хувьд “өвчин туссан” хүн мэт байв. Олон хүн үүнийг улс орны сүйрэлтэй зүйрлэж байсан. Тэтчер бол орчин үеийн түүхэнд хүнд хэцүү үе гутранги үзэл, цөхрөлийг зөвтгөх шалтгаан биш гэдгийг нотолсон хамгийн тод жишээ юм. Далайн түвшин мэт асуудал нэмэгдэхийн хэрээр асуудал шийдэгчдийн завийг өргөдөг. Гэхдээ энэ нь шууд ажилладаггүй боловч зах зээлийн үзэл санаатай, холын хараатай улс төрийн сэтгэлгээ сэтгэгчдийг шаарддаг. Тэтчер юуны түрүүнд Фридрих Хайекийн үзэл баримтлалд тулгуурласан бөгөөд түүнтэй хамт Британийн сэргэлтийн эзэн болсон. Өнөөдрийг хүртэл Тэтчер шинэчлэгчдийн барууны чөлөөт нийгмийн загварыг эргүүлэн авчрах үлгэр дууриал болж байна."

Тэтчер ба Милейн нийтлэг талууд

Маргарет Тэтчер (1979–1990 онд Их Британийн Ерөнхий сайд), Хавьер Милей (2023 оноос Аргентиний Ерөнхийлөгч) хоёрыг хооронд нь харьцуулах аргагүй ижил төстэй зүйлс олонтой. Гэхдээ ингэж дүйцүүлэн авч үзэх нь Аргентинчуудын хувьд хөндүүр сэдэв болно. 2025 оны 10 дугаар сарын 13-нд Тэтчерийн мэндэлсний 100 жилийн ой тохиохтой холбогдуулан би хэд хэдэн орны баруун чиглэлийн зах зээлд тэмүүлэгч эдийн засагчдаас түүний түүхэн ач холбогдлын талаар үнэлэлт өгөхийг хүссэн юм. Тэдний нэг Аргентин улсын эдийн засагч — Милей болон миний найз — нэрээ нууцлахыг хүсээд, яагаад дуугүй байхыг илүүд үзэж буйгаа ингэж тайлбарласан юм:
“Би Маргарет Тэтчерийг олон талаар үнэхээр биширдэг — бүтцийн шинэчлэлийг хэрэгжүүлсэн шийдэмгий байдал, хөдлөшгүй мэт бэхэжсэн ашиг сонирхлын бүлэглэлүүдтэй нүүр тулан тэмцэх эр зориг, Их Британийн эдийн засгийг сэргээн босгосон түүхэн үүрэг зэргийг дурдаж болно. Гэхдээ аргентин хүний хувьд Фолклендийн дайны үеийг мартана гэдэг хэцүү.”

1982 оны Фолклендийн дайн нь Өмнөд Атлантын Фолклендийн арлуудын төлөө Британи, Аргентин хоёрын хооронд болсон богино боловч хурц мөргөлдөөн байв. Аргентинчууд арлуудыг эзэлснээр дайн эхэлсэн бөгөөд Британи тэдгээрийг өөрийн хилийн чанадын нутаг гэж мэдэгдэж байлаа. Тэтчер тэнгисийн цэргийн хүч илгээж, арав гаруй долоо хоногийн дараа Аргентиний цэргүүд бууж өгөхөд хүргэсэн.

Тэдний ялгаа олон ч, Тэтчер, Милей хоёр ижил төстэй үзэл баримтлалд хөтлөгдөж, төстэй улс төрийн хэв маягийг сонгосон. Түүнчлэн, тэд эрх барихаас өмнөх Их Британи ба Аргентин хоёрын нөхцөл байдал ч олон талаараа ижил байсан. Аль аль нь нэгэн цагт капитализмын ачаар дэлхийн хамгийн хүчирхэг, амжилттай эдийн засагтай байснаа олон арван жилийн төрийн хэт оролцоо, социализмд идэгдсэнээс болж уруудан доройтсон. Их Британи бол капитализмын өлгий, аж үйлдвэрийн хувьсгалын эх орон бөгөөд XIX зууны турш дэлхийн эдийн засгийг ноёрхож байв.

1945 онд Их Британид зүүн жигүүрийн Хөдөлмөрийн нам ялалт байгуулж, Ерөнхий сайд Клемент Аттлийн удирдлага дор “ардчилсан социализм”-ыг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Намын бодлогын цөмд үндэсний хэмжээний өргөн цар хүрээтэй хувьчлал бус харин эсрэгээр нь “төрд хураан авах” хөтөлбөр оршиж байлаа. Эхэндээ банкууд, иргэний нисэхийн салбар, нүүрсний үйлдвэр, холбоо харилцаа төрийн мэдэлд орж, дараа нь төмөр зам, усан суваг, ачаа тээвэр, цахилгаан, хий, эцэст нь төмөр, гангийн үйлдвэрлэл хүртэл төрийн хяналтад шилжсэн. 1979 онд Тэтчер засгийн эрхэнд гарах үед инфляци 27 хувь хүрсэн, өндөр орлоготой иргэдийн татвар 83 хувь байсан бөгөөд илүү хөрөнгөлөг хэсэг бүр 98 хувийн татварт хамрагдаж байв. Ажиллагсдын 30 хувь нь төрийн өмчит үйлдвэрүүдэд ажиллаж, нийт бүтээмж саарч, улсын өр улам өссөөр байв.

Аргентин ч мөн нэгэн цагт дэлхийн хамгийн баян орнуудын нэг байж, АНУ-тай адил түвшинд үнэлэгдэж байсан. XX зууны эхэн үеийн нэг хүнд ногдох дундаж орлогооороо дэлхийд хамгийн өндөрт тооцогдож, тухайн үед “францаар riche comme un argentin” буюу “аргентин шиг баян” гэх хэллэг түгээмэл хэрэглэгддэг байжээ.

Аргентины уруудан доройтлыг нэгэн нэртэй холбон үздэг: хурандаа Хуан Доминго Перон. Тэрээр 1945 оны хоёрдугаар сард ерөнхийлөгчөөр сонгогдож, 1955 он хүртэл анхны бүрэн эрхийн хугацаагаа дуусгасан. Түүний улс төрийн хөтөлбөрийн төвд “том төр” оршиж байв. Аргентины холбооны компани, төмөр зам, эрчим хүчний хангамж, хувийн жижиг радио бүгдийг нь улсын мэдэлд авсан. Зөвхөн 1946–1949 оны хооронд төрийн зарлага гурав дахин өсч, төрийн албан хаагчдын тоо 1943 онд 243 мянга байснаа 1955 онд 540 мянгад хүрчээ. Төрийн шинэ агентлаг, албад бий болж, Пероны Ажилчдын намын дэмжигчдийг ажлын байраар хангах болсон. Уналт арван жилээр үргэлжилсээр, 2023 онд Хавьер Милей сонгогдох үед инфляц сарын 25 хувьд хүрч, хүн амын 40 хувь нь ядууралд орж, улсын өр хяналтаас гарах хэмжээнд хүрсэн байлаа.

Маргарет Тэтчер, Хавьер Милей хоёрын итгэдэг зүйл нэг байсан: зөвхөн радикал капиталист шинэчлэл л улс орноо аварна. Тэтчер эдийн засагч Фридрих Хайек, Милтон Фридман нарыг хувиараа сайн мэддэг байсан бөгөөд тэдний үзэл санаанаас гүнзгий нөлөө авчээ. Тэрээр чөлөөт зах зээлийг дэмжигч “Эдийн засгийн асуудлын хүрээлэн” (IEA)-ийн уулзалтуудад тогтмол оролцож, Адам Смитийн хүрээлэнгийн санал болгосон бодлогуудыг бодит шинэчлэл болгон хэрэгжүүлсэн.

Милей өөрөө эдийн засагч бөгөөд Австрийн эдийн засгийн сургуулиас хүчтэй урам авчээ. Түүнчлэн Милей эрх мэдэлд хүрэхэд либертари чиглэлийн “Fundación Libertad y Progreso” зэрэг олон жилийн туршлага хуримтлуулсан бодлогын хүрээлэнгүүд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.

Тэдний улс төрийн хэв маяг ч олон зүйлээр төстэй. Тэд социализм, коммунизмын эсрэг шийдэмгий, хатуу байр суурьтай байв. Тэтчер ил цагаан “Би коммунистуудыг үзэн яддаг” гэж хэлдэг байсан бөгөөд өөрийн намын доторх буулт хийж ирсэн уламжлалыг таслан зогсоосон. Милей зүүн жигүүрийнхэнтэй “нэг алхам ч ухарч болохгүй, тэднийг өрөвдвөл өр лүү өшиглөнө” гэж байнга анхааруулдаг. Энэ бол яг адилхан байр суурь юм.

Хоёул адилхан “эмчилгээ” санал болгосон: цомхон төр, илүү чөлөөт зах зээл. Тэд мөнгөний ханшийг тогтворжуулахын тулд хэт их өрийг зогсоож, хувьчлал явуулж, татварыг эрс багасгах бодлого хэрэгжүүлсэн. Тэтчер дээд татварыг 98 хувиас 40 хувь хүртэл бууруулсан бол Милей ч мөн адил эрс бууралтыг зарласан. Тэтчер бас Их Британид урьд өмнө хаана ч байгаагүйгээр хүчирхэг болсон үйлдвэрчний эвлэлүүдтэй нүүр тулсан.

Мадридын “Рей Хуан Карлосын их сургууль”-ийн эдийн засгийн профессор “Милэйн эрин” номын зохиогч Филипп Багус “Тэтчер улс орныг бүхэлд нь барьцаалсан давуу эрхтэй үйлдвэрчний эвлэлүүдийн эрх мэдлийг улс төрийн хувьд эвдэж, шинэчлэлт боломжтойг харуулсан. Аргентинд ч яг ийм зүйл болж байна. Улс төрийн бүлэглэл, үйлдвэрчний эвлэлүүд хөдөлмөрч ард иргэдийг олон жилийн турш мөлжсөөр ирсэн. Милей бол улс төрийн давхаргын эрх мэдлийг бууруулах замаар яг Тэтчерийн үйлдвэрчний эвлэлтэй хийсэнтэй адил тэмцэж байна.”

Хэрэв Милей амжилтад хүрвэл, Фолклендийн дайн тэдний адил төстэй талыг бүрэн үнэлэхэд саад болсоор байсан ч Тэтчер, Милей хоёрын нэр түүхийн хуудаснаа хамтдаа бичигдэх болно.

Маргарет Тэтчер (Margaret Thatcher) алдартай болсон гол шалтгаанууд:

1. Их Британийн анхны эмэгтэй Ерөнхий сайд: Тэтчер 1979-1990 онд Их Британийн Ерөнхий      сайдаар ажилласан бөгөөд тэрээр тус улсын түүхэн дэх анхны эмэгтэй Ерөнхий      сайд байв. Энэ нь түүнийг дэлхий даяар алдаршуулсан.
2. "Төмөр хатагтай" гэдэг хоч: Тэтчерын шийдэмгий, хатуу бөгөөд тууштай      улс төрийн хэв маяг түүнийг "Iron Lady" гэж нэрлэгдэхэд      хүргэсэн. Энэ хоч нь түүний хүчирхэг удирдагчийн дүр төрхийг илтгэдэг.
3. Тэтчеризм ба эдийн засгийн шинэчлэл: Тэтчерын засаглалын үед тэрээр либерал      эдийн засгийн бодлого буюу "Тэтчеризм"-ийг хэрэгжүүлсэн. Энэ нь      хувьчлал, төрийн оролцоог бууруулах, зах зээлийн эдийн засгийг дэмжих,      үйлдвэрчний эвлэлийн нөлөөг хязгаарлах зэрэг шинэчлэлүүдийг багтаасан.      Эдгээр бодлого нь Их Британийн эдийн засгийг өөрчилсөн ч нийгмийн зарим      хэсэгт маргаан дагуулсан.
4. Фолклендын дайн: 1982 онд Аргентинтэй Фолклендын арлуудын      төлөөх дайнд Тэтчерын шийдэмгий удирдлага Их Британийн ялалтад хүргэсэн.      Энэ нь түүний нэр хүндийг өсгөсөн ч бас шүүмжлэл дагуулсан.
5. Дэлхийн улс төрд нөлөө: Тэтчер АНУ-ын Ерөнхийлөгч Рональд Рейгантай      нягт хамтран ажиллаж, Хүйтэн дайны үед Барууны либерал капитализмын байр      суурийг бэхжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Түүний ЗХУ-тай харилцах      бодлого, ялангуяа Михаил Горбачёвтой харилцах харилцаа нь олон улсад      анхаарал татсан.
6. Манлайллын хэв маяг: Тэтчерын тууштай, хатуу байсан удирдах хэв      маяг нь түүнийг дэлхий даяар алдартай болгосон. Тэрээр нэг талаас өндрөөр      үнэлэгдэж, нөгөө талаас шүүмжлэгддэг байв.

Тэтчерын үйл ажиллагаа, бодлого нь Их Британи болон дэлхийн улс төр, эдийн засагт гүнзгий ул мөр үлдээсэн тул тэрээр түүхэн дэх хамгийн нөлөө бүхий удирдагчдын нэг гэж тооцогддог.