УИХ-ын даргын намрын чуулганыг нээж хэлсэн үгэндээ “Өргөн мэдүүлсэн төсвийн төсөл нь өмнөх жилийн зарчмаас өөр буюу 1.3 их наяд төгрөгийн алдагдалтай байгааг гишүүд анхааралдаа авч, сайтар тунгааж үзэхийг хүсье. Ингэхдээ эдийн засгийн идэвхжил саарч байгаа ийм үед, одоо байгаа дотоод эрэлтийг хадгалахын тулд хэмнэлтийн бодлогын эрэмбэ, дэс дарааллыг зохистой хийх нь зүйтэй” гэсэн нь анхаарал татлаа.

Бодит байдал дээр өнгөрсөн жилийн төсвийг яагаад алдагдалгүй баталсан болон ирэх оны төсөв юунаас болж алдагдалтай батлахаас аргагүйд хүрснийг УИХ-ын дарга хамгийн сайн мэдэж буй. Учир нь УИХ-ын харьяанд Монголбанк, Үндэсний статистикийн хороо, Үндэсний аудитын газар зэрэг мэдээллээр хангах чиг үүрэгтэй байгууллагууд хангалттай бий. Тэдний хэлж буй тоонууд бодит байдалд зохицсон төсөв хийхгүй, хөөсрүүлэх аваас хожмын сөрөг үр нөлөө нь жинтэй тусна гэдгийг харуулсаар байна. Өөрөөр хэлбэл, олон нийтэд таалагдах, алга ташуулахаас илүү үнэнтэй нүүр тулж, эрсдлээс сэргийлэхийг л анхааруулсаар байгаа юм.

Нөгөөтэйгүүр, улс орны болон дэлхий дахинд маш хурдтай өрнөж буй геополитикийн нөлөөлөл, бүс нутгийн орнуудын эдийн засгийн бүтцэд гарч буй өөрчлөлтүүд, нэгдэл ба задралууд эрсдэлд байнгын бэлэн байдалд байхыг сануулж байна. Өнөөдрийн байдлаар АНУ тэргүүтэй барууны улс орнуудын эсрэг “БНХАУ, ОХУ, БНАСАУ-аар толгойлуулсан олон улсын шинж формат идэвхжиж, түүнийг нь барууны судлаачид “Чөтгөрийн тэнхлэг” хэмээн ёжилж байна. Манай эдийн засаг, улс төрийн амьдралд чухал хамаарал, харилцаатай дээрх гурвалын байр суурь, нөлөөлөлд Монгол Улс хэрхэн татагдаж орох, эерэг болон сөрөг нөлөөлөл нь юу байх талаар УИХ судалгаатай, бодлоготой хандах шаардлагатай.

Үүний наад захын жишээ нь Монгол Улс өрийн бодлогодоо цэгцтэй, төрийн мөнгөний бодлого нь төсвийн бодлоготой уялдсан байх учиртай. Харин бидний өнөөгийн нөхцөл байдлаас харахад эдийн засаг нь улс төржилтийн золиос болох магадлал асар өндөр, үүнийг өдөөгчид нь төрийн эрх барих дээд байгууллагад алба хашиж буй хэсэг бүлэг хүмүүс болчихоод байна. УИХ ирэх оны төсвөө хэлэлцэж байхад тухайн жилд төрөөс баримтлах мөнгөний бодлого нь түүнтэй уялдахгүй, хэдэн хуудас цаас гол уялдаа нь болж байх жишээтэй, ийм л дампуу дараалалтай, замбараагүй байдалд хүрчихжээ, бид.

Ийм нөхцөлд улс төрийн нэг намын удирдлагыг сонгох гэж буйтай холбогдуулан төсвөө шүүмжилж, томоохон төслүүдээ буруушааж “улс төр хийж” болохгүй. Ард иргэдийн итгэл үнэмшил төдийгүй гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг залхаасан улс төрийн бохир тоглолтоо чуулганы танхимд хийх нь дэндүү бодлогогүй алхам.

Яачихсан ой санамж гэхээрээ хэдхэн сарын өмнө хэлэлцэж, тодорхой тоо баримт, мэдээлэл, мэтгэлцээний үндсэн дээр саналаа өгч баталж байсан томоохон төслүүдтэй холбогдох гэрээгээ эдүгээ анх удаа харж буй мэт эргэлзэж, голж, шүүмжилж, бараг жигшиж суудаг байна аа, Эрхэм гишүүд ээ!

Энэ бол УИХ-ын гишүүдийн хариуцлага, хандлагын асуудал. Улс төрийн эрх ашиг, албан тушаалын аваа өгөөнөөс үүдэн зарчмаа уландаа гишгэж сонгогчдод харуулахаасаа ичих хэрэгтэй.

“Алдагдалгүй төсөв баталлаа” гэж алга ташуулах нь зөвхөн дүр эсгэсэн үнэлэлт дүгнэлт юм. Өнгөрсөн жил яагаад алдагдалгүй төсөв баталсан бэ гэхээр эдийн засагт “цаг агаар тааламжтай” байв. Өөрөөр хэлбэл, тухайн үедгадаад нөхцөл байдал таатай байгааг олон улсын бүх байгууллагын өөдрөг таамаглалууд давхцан өгүүлж байсан. Гэтэл төсөв батлах үед явцад өнөөх тооцооллууд сөргөөр өөрчлөгдөж эхэлсэн. Энэ нь энд тэндгүй өдөөгдөх болсон халуун хүйтэн “дайн”, томоохон гүрнүүд хоорондын буюу дээрх “Чөтгөрийн тэнхлэг”-ийн тойрогт өрнөөд байсан хориг арга хэмжээнүүдийн нөлөөлөл, бойкотуудтай холбоотой. Цаашид ч энэ байдал үргэлжилнэ. Учир нь манай улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлал, геополитикийн нөхцөл байдал өөрчлөгдөх боломжгүй хэвээрээ байгаа тул гэнэтийн ямар нэг ахиц дэвшил гарч хувьсал ч, хувьсгал ч хийх боломжгүй билээ. Ийм эрсдэлтэй нөхцөлд хамгийн гол нь төлбөрийн тэнцлийн алдагдал, төсвийн алдагдалтай давхацвал гүн хямралд орно гэдгийг эдийн засагчид хэлж буй.

Уг нь төсвийн төсөлд хүлээн зөвшөөрөөд байгаа 1.3 их наядын алдагдал нь гадаад зээл тусламжийн 1.5 их наядын дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтад зориулагдах замаар хувийн хэвшил рүү урсаж, эдийн засгийн өсөлтийг дэмжихээр төлөвлөгдсөн. Үүнийг УИХ-ын гишүүд төсөв хэлэлцэх явцдаа ойлгох биз.

Тиймээс МАН-ын даргын сонгуулийг угтаж алдагдалгүй төсөв гэдгийг “зарчмаа алдах”-тай андуурч эндүүрэн улстөржих нь дэндүү халгаатай алдаа юм. Тэр алдаа нь гадаад зээл тусламж, дэд бүтцийг санхүүжүүлж буй хөрөнгө оруулалтуудаа зогсоох, улмаар хувийн хэвшлийнхний бизнесийн үзүүлэлт буурч, улс орны хэмжээнд бол эдийн засаг өсөлтгүй болно гээд ойлгочиход болно. Төсвийн алдагдлаараа бид цалин, тэтгэвэр, хүүхдийн мөнгө, бусад халамжийг санхүүжүүлээгүй юм шүү дээ. Төсвийн орлого дээрх санхүүжилтэд бүрэн хүрэлцэж буй. Харин хувийн хэвшлийнхнийг тэтгэх бодлогоо хэрэгжүүлэхэд хүчээр бариагүй, хуульд заасан хязгаарлалт дотроо алдагдалтай байж, цаашид аль болох хэмнэж байж эдийн засгийн өсөлтөө тогтворжуулах, улам нэмэгдүүлэх “агаартай” болно.

Төсөвт тусгасан бусад шинэлэг санаануудын тухайд “Хувийн хэвшлийнхэн бүсээ чангалж ханалаа. Одоо төр бүсээ чангалах ээлж болсон” гэсэн агуулга олон нийтэд таалагдаж буй.

Та бүхэн арван жилийн өмнөх нөхцөл байдлыг эргэн нэг хараарай. Монгол Улсын төсвийн орлого 2015 онд төлөвлөснөөсөө 15 хувийн алдагдалтай  байхад зарцуулалт нь яг хэвээрээ байсан. Хямралын тухай ярих бүртээ жишээ татдаг 2009 онд төсвийн орлого найман хувиар тасалдаж, зардлаа ОУВС-гийн шаардлагыг хүлээн авч түүхэнд байгаагүйгээр хасаж байсан. Зардлыг ингэж таналаа гээд тэр үед сүйрээгүй юм шүү. Харин ч хожмын өдөр зөв эмчилгээ болжээ гэдгийг харсан.

Энэ удаа ч гэсэн Засгийн газар чадах хамаг боломжоо дайчлан чамлахааргүй эр зориг гаргаж зардлаа хасаж байна. Тэгэхээр эдийн засаг нь хямарч, өвчилчихөөд байхад эмчлэхийг хүсэхгүй, “цоо эрүүл” гэж оношлож өөрсдийгөө хуурах хэрэггүй юм.

Монголбанк өчигдөр мөнгөний бодлогын хүүг хэвээр нь үлдээлээ. Энэ бол гоё сайхан үг ярих хэрэггүй, суурь нөхцөл байдлын өгөгдөл ийм л байна гэсэн байр суурь.

УИХ “Хүн төвтэй” стратеги ярьж, Засгийн газар нь “Хүн төвтэй төсөв” ярьсаар байтал эдийн засаг сүйрлээ. Учир нь эдийн засаг тоонд суурилдаг болохоос биш популизмд хөтлөгддөг зүйл биш.

Энэ удаагийн эдийн засгийн нөхцөл байдал, тоон үзүүлэлтүүд дунд бидний цоо шинээр нүүр тулж буй зүйл байхгүй билээ. Тулаад л гарсан геополитикийн хямрал, даван туулдаг тэнцвэр, уул уурхайн үнийн супер цикль, айсуй голланд өвчин, бүгд хуучин танил байгаа биз. Хуучин танилаа цоо шинэ дайсан мэтээр хүлээн авах нь дэндүү утгагүй байр суурь, хандлага. Өнгөрсөн хугацаанд төрийн болон төсвийн зардлын бүтцээ халж чадалгүй өнөөдрийг хүрсний гол буруутан нь УИХ өөрөө шүү дээ. Төр хатуу мөнгөний бодлогоороо хувийн секторуудад хайр найргүй “хатуурхлаа”. Хатуу гэдгийн учир нь улсын инфляци найман хувь байсан ч,12 хувь байсан ч бодлого, хандлага хэвээрээ, Засгийн газар зардал үйлдвэрлэж, мөнгөөр тоглосоор өнөөдрийг хүрлээ. Ийм үр дүн дээр алдагдалгүй төсвийг тэвэрч авах нь ААН, иргэдэд тус биш ус болно.

Инфляци 8.1 хувьтай байхад бодлогын хүү 12 хувь гэдэг бол нэлээд хатуу, хувийн хэвшлийнхнийг сөхрөөж туйлдуулсан нөхцөл. Харамсалтай нь бид дасчихаж. Төв банк нь инфляцитай уялдуулж бодлогын хүүг зөөлрүүлэхэд “гай болоод” байсан зүйл нь Засгийн газрын бодлого байсан. Энэ алдааг залруулъя гэхээр нь УИХ эсэргүүцээд “Алдагдалгүй баталсан зарчмаа алдчихлаа” гэж шүүмжлэх нь дэндүү тэнэг, мэдрэмжгүй улстөржилт.

Бидний аврал бол наад зах нь экспортын орлогоо нэмэгдүүлэх, үүний тулд хайгуул хийх. Цаашилбал уул уурхайн бус салбарын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх. Олон жил ярьж буй сүүлийн гарц нь хурдын хувьд чамлалттай санагдаж болох хэдий ч жишээ нь энэ оны эхний хагас жилийн 5.6 хувийн өсөлтийн 3.6 хувийг нь ХАА-н салбар эзэлж байна. Болж байна шүү дээ. Тэглээ гээд улаанбуудайн тариалалт өнгөрсөн хоёр жилийнхээс буурсан. Хэдийгээр салбарын сайд нь дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангана гэж буй ч малын тэжээл, спиртын үйлдвэрт дутагдах 100-аад мянган тонн улаанбуудайг ОХУ-аас импортоор авна. Ийнхүү үйлдвэрлэл хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй байгаад уур амьсгалын өөрчлөлт хүртэл саад болж эрсдэл үүсдэг. Махны экспорт л гэхэд экспорт өргөтгөхийг бүх талаар дэмжиж хорио цээргүй болсон гэх боловч нийт нутгийн 70 хувь нь гандуу, бэлчээрийн даац хүрэлцэхгүй учраас 20 сая толгой малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахаар болжээ.

Тэгэхээр төсвөө чангалахгүйгээр хувийн хэвшлийнхнийг л “бүсээ чангал” гэдэг “Хүн төвтэй төсөв”, “Хүн төвтэй стратеги” байж болох уу? Уул уурхайн үнийн супер цикль ч юм уу, алтны үнийн өсөлт, энэ бүхэн түр зуурынх. Алдагдалгүй төсвийг өнөөдөр батлаад, маргааш хувийн хэвшлийнхнээ дэмжих бодлогоо гацааж, улмаар улс орны эдийн засгийн өсөлтийг зогсоох эрх УИХ-д байхгүй. Тиймээс сонголтоо зөв хийж, төрийн залгамж чанар гэдгийг тодорхой зүйлүүд дээр баримтлан улс орны эдийн засагт том жин дарах төсөл хөтөлбөрүүдийг үргэлжлүүлэх ёстой. Хувийн хэвшлийнхнээ дэмжих зорилготой хөрөнгө оруулалтууд, өр зээлийг ч дэмжиж байж хамтдаа хямралыг даван туулна. Учир нь төсвийн бодлого бол төрийн бодлого болохоос биш МАН-ынх биш. МАН-ын даргад нэр дэвшигчдийн хөзөр бүр ч биш гэдгийг хатуу анхааруулъя.