Сая хэвлэгдэж гарсан МОНГОЛ ТҮҮХ-ийн дөрөв дахь хэвлэлийн хэсгээс сонирхуулж байна. 1300 орчим хуудастай, 2000 орчим эшлэлтэй, зуу гаруй зураг чимэглэлтэй, хоёр боть бүтээл.

Ном, нийтлэл, яриа, дуунд Чингис хааныг Гитлертэй зүйрлэдэг. Туйлын бузар мууг агуулсан: тэр бузар мууг төлөвлөж, аль л бузар мууг хийж, бузар мууг ардаа үлдээсэн гэх мэт. Ийм харьцуулалт туйлын буруу худал ойлголт юм. Бодит түүхээр олж мэдсэнээр бол Чингис хаан адгийн муу санаатан биш, тухайн нөхцөл байдлын дагуу үйлдсэн хэрцгий харгис бий ч тэр маш ухаалаг.

Түүхийн шинжлэх ухаанд “Түүх бичлэг” гэж бас нэгэн том цар хүрээ бүхий маш чухал, аягүй бол тэргүүлэх ч байж магадгүй салбар бий. Түүх бичлэг нь тодорхой үе, салбар, газар орны цэдгийг сонгон олон түүхчдийн бүтээлүүдийг цуглуулан “оёж” нэг системд оруулаад нэгдсэн дүгнэлт, гаргалгаа өгдөг ухаан. Түүхийн шинжлэх ухааныг өөрийг нь судалдаг ухааныг Historiography гэдэг ч гэж тайлбар тольд “тайлбарлах” юм билээ. Миний бүтээл бол Монгол түүх хэмээх түүх бичлэг болой.

Хадгаламж зээлийн хоршооныхны цамаархсан мөнгийг бид төлөх гэнэ. Нэг нь нөгөөдөө төрсөн өдрөөр нь кило алтаар сарнай бүтээж бэлэглээд байсан чинь үнийг нь болохоор бид төлдөг гэнээ.

Тэр үед монгол хэлэнд гэрээ, хэлэлцээр, хэлцэл, тунхаглал гэх мэтийн олон улсын эрх зүйн актын нэр томьёо нэг мөр болоогүй байлаа. Зөвлөлтүүд 1946 оны хоёрдугаар сар хүртэл монголчуудтай нэг ч гэрээ байгуулаагүй нь энэ орны тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байсантай холбоотой. Орос эх дээрээ "соглашение" гэж бичсэн энэхүү 13 зүйлт хэлэлцээрийн нэгдүгээрт, “Зөвлөлийн засагт Орос улсын Засгийн газраас гагцхүү хуулийн ёсоор эрх барьсан Монголын ардын Засгийн газрыг хүлээн зөвшөөрөв” гэсэн байна. Зөвлөлтүүд Гадаад Монгол улсыг биш, харин өөрийнх нь ивээл дор буй Монгол дахь Засгийн газрыг л хүлээн зөвшөөрчээ.

Тува нь СССР-ийн бүрэлдэхүүн орсноосоо хойш өдий хүртэл Оросын хамгийн ядуу районд тооцогдсоор ирлээ. 2017 оны статистикаар хүн амын 40 гаруй хувь нь ядуурлын доод төвшинд хүрчээ. Тус улсад хүүхдийн ядуурал урьд өмнө байгаагүй өндөр түвшинд байна. Хүн амын бүтцэд хүүхдийн тоо 35 орчим хувьтай байгаа бөгөөд ажлын байргүйн улмаас ихэнх гэр бүл тэтгэмж халамжаар амьдардаг. Ажилгүйдэл 20%. Орос улсын эдийн засагт Тувагийн эзлэх хувь: Аж үйлдвэрт-0.0%, Хөдөө аж ахуйд 0.2%, Бараа эргэлтэд 0.1%, Хөрөнгө оруулалтаар 0.0%. Оросын холбоон дотроо хөрөнгө оруулалтын эрсдэлээр 81 дүгээр байр, хөрөнгө оруулалтын чадамжаар 81 дүгээр байр, Тувад орон сууцны барилгажилт бараг явагддаггүй, авилга болон гэмт хэрэгийн үзүүлэлт Оросын холбоондоо хамгийн өндрийн нэг. Жалгархах, нутагрхах хамаатан саднаараа бүлэрхэх хандлага маш өндөр үзүүлэлттэй.