Айх, айлгах нь хүний төрөлх чанар. Айдсын урлаг бол зугаа цэнгэлийн бизнесийн салшгүй салбар. Бидний хүүхэд насны ийм урлаг жавжиндаа хуруугаа хийж нүүрээ хувиргаад хадны мангаа болж дүү нараа айлгахаас эхлээд, булангийн цаанаас гэнэт бултасхийж андуудаа цочоох хүртэл хөгжиж байв даа. Нялх хүүхэд зүүдэндээ царай нь хувиран уйлах мэт болсноо, инээвхийлэхийг үнэгчлэх гэх. Учрыг тайлбарлахдаа: Зүүдэнд ирсэн үнэг “Ээж чинь үхчихлээ” гэдэг. Хүүхэд уйлаад эхэлдэг. Тэгмэгц нь “За тоглосон юм аа” хэмээн хуурснаа тайлахад хүүхэд нүүр дүүрэн инээдэг гэх. ...Ядаж л, айл амьтны хүүхдийг аашилж, зүхэхийн оронд “Манайд цагаан сараар ирээрэй”, “Шинийн нэгэнд бэлгээ аваарай” гэхчлэн арай найрсаг байж болохгүй гэж үү? “Чөтгөрийн баг”-тай хүүхэд нүдэнд муухай ч сэтгэлдээ чөтгөртэй хүмүүнээс аймшигтай бус аа.

Иймээс “дундаж” хэсгийг тодорхойлох уламжлал байхгүй ч ядуу, эмзэг даврхагын хэсгийг хэмжих нэгжтэй. Тухайлбал, “Хөл дүүжлэх унаагүй”, “Нохой явган, гахай нүцгэн” гэхчлэнгийн цэцэн үгнээс морьгүй хүн бол ядуудаа орно гэдгийг ойлгоод авч болж байна. Ядуу хүний зовлонг “Морьгүй хүн мохоо, хоньгүй хүн ховдог” , “хөл залгах юм хүнээс гуйх” гэхчлэн тодорхойлно. Энэ хоёрт багтахгүй бол “баян” буюу “зонхилогч” талдаа. Давхрага хооронд шилжих ганц хүчин зүйл нь эдийн засаг бус, харин цаг агаар. “Баян хүн нэг зуданд, баатар хүн нэг суманд” хэмээх эдийн засгийн ганц онолтой.

Бидний мэдэх “Олныг баясуулагч” хэмээх чимэг бөхчүүдийн хүрээнээс хальж, МАН-д шилжив. Өвөг дээдэс маань “Дан дээлтэй гарсан юмсан даараа л болов уу, яагаа бол” сануулсаар байтал “давхар дээл тайлуулах” цуглаан хийж олон амьтныг хөгжөөв, буян болог хөөрхий!

Соёл иргэншлийн тулгын чулуу нь хөдөлмөрийн хуваарь. Нүүдэлчин малчид шиг бүхнийг өөрөө хийгээд өөртөө зориулахын эсрэг үзэгдэл. Хүн чаддагаа хийж, түүнийгээ бусдад зориулаад, үр шимээр нь өөрийгээ тэтгэх. Ингэсний хүчээр л төл бойжуулдаг нь малаа өсгөж, эрдэмтэн нь харьцангуй онолоо нээж, инженерүүд нь сансрын хөлөг бүтээх боломж гарсан бөлгөө. Улмаар, тариагаа өөрөө зарах, торгоороо өөрөө дээл оёх, өндгөө, махаа хэрэгтэй хүнд нь аваачиж өгч идүүлэхээс тэднийг чээнжүүд буюу дундын зууч нар чөлөөлж. Тэд бол эдийн засгийн чөлөөлөгчид, зэх зээлийн “El Libertador” нар. Бүтээгчийг бүтээгчтэй холбох үүргийг тэд үүрснээр илүү дутуу юманд санаа зовохоос чөлөөлж, бүтээмжийг нэмжээ. Чээнж ингэж төрсөн юм.

Монголчууд сүүлийн 300-аад жил хос шинэ жил, тэмдэглэсээр иржээ. Чин гүрний вассаль байсан Гадаад монголд хоёр шинэ жил тэмдэглэдэг байжээ. Нэгэнт Манжийн төрийн хараат байсан учраас тэдний тооллыг хүндэтгэнэ. Яг л ХХ зууны БНМАУ-д Зөвлөлтөд үнэнчээ илэрхийлэн тэднийд хэрэглэдэг тооллыг авсан төдийгүй Октябрийн хувьсгалынх нь ойг үндэсний баяр болгоод 11 сарын 7-нд амардаг, ЗХУКН-ын их хурлуудад очиж, шийдвэрийг нь монгол даяараа сурталчилдаг байсантай агаар нэг зүйл.

Адал явдалт хууч зохиолын зохиомж ч өвөрмөц. Жинхэнээсээ, гал тойрон суугаад хөөрөлдөх хачин сонин хуучийг амьсгаа даран чагнах мэт сэтгэгдэл төрүүлнэ. Хууч дотроос хууч төрж учир замбараагүй салбарлан одох мэт боловч өөр хоорондоо салшгүй холбоотойгоор эргэн нийлэх “шоорт стори”-нугуудын комбинаци. Хээрийн хойморт, ойн чөлөөнд түүдэг гал тойрон суугаад “юм юм үзсэн” гэх нэгнийхээ яриаг айдас, бахдал дүүрэн шимтэхэд эргэн тойрны мод бут хүртэл дуугаа хураан чагнах мэт болдог доо. Том хадны арын харанхуй сүүдэр, моддын цаана ч элдэв хий юмс нуугдаад: өөрийгөө мэдэгдэхгүйг хичээн, хууч түүх сонсонгоо: хааяа гэнэ алдаж хүний сонорт өртөөд алдрахыг мэдрэх мэтээр энэ номыг уншина, та.