Өмнөтгөл

Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга Ж.Амарсанааг “Үндсэн хууль зөрчсөн” гэх үндэслэлээр албан тушаалаас нь эгүүлэн татсаны дараа Цэцийн даргын үүргийг түр орлон гүйцэтгэж байгаа Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн Н.Жанцан ШЕЗ-ийн урилгаар сэтгүүлчдэд нэн “сонирхолтой” лекц уншсан юм.

...1992 онд шинэ Үндсэн хууль баталж байх үед АИХ-ын 450 гаруй депутатын 15-16 нь л хуульч мэргэжилтэй хүмүүс байсан. Нэгдлийн дарга голдуу хүмүүс цуглаж суугаад “Үндсэн хуулийн Цэц гэж ер нь юу байдаг юм. Бас нэг УТТ-г бий болгох нь” хэмээн эсэргүүцэж байв. Тиймээс Үндсэн хуулийг батлахад хуульч гишүүдийн үүрэг их. АНУ, Герман, ОХУ, Япон гэх мэт 4-5 оны Үндсэн хуулийг эх хэл дээрээ буулгахыг нь буулгаж, заримыг нь тухайн хэл дээр нь уншаад, тоймлож ойлгоод л шинэ Үндсэн хуулийг бичиж байлаа. Тэр үеийн хүмүүсийн хэлний асуудал бол бас л хэцүү шүү дээ.

...Үндсэн хуулиас болоод бүх юм болохгүй болчихоод байгаа юм биш. Харин Үндсэн хуулийг дутуу ойлгосон, эсвэл дагаж мөрдөхгүй зүйл бол байна. Мэдээж Үндсэн хуульд засамжлах шаардлагатай зүйл байгаа. Жишээ нь засаглалын эрх мэдлийг хуваарилахдаа УИХ буюу хууль тогтоох засаглалд илүү эрх мэдэл өгсөн гэх мэт.

...Үндсэн хуулийг өөрчлөх нь хүссэн хүн бүрийн хийдэг ажил биш. Монгол Улсын нөхцөлд яаж хийх ёстой юм гэдгийг бодож чадсан хүний хийх ажил. Өнөөдөр УИХ-ын гишүүн болоод маргааш Үндсэн хуулийг засна гэдэг ихээхэн биеэ тоосон явдал. Бид ч хүртэл гар хүрч чадахгүй байгаа шүү дээ. Зүгээр л хараад, бодоод л байна. Манай УИХ бол мэргэшсэн парламент биш, харин Үндсэн хуулийн Цэц дээр жинхэнэ мэргэшсэн хуульчид сууж байна.

...Үндсэн хуулийн Цэц бол шүүх эрх мэдлийн байгууллага, Үндсэн хуулийн шүүхгүй шүүх гэж дэлхийд байхгүй. Иргэний, эрүүгийн эрх зүйн орой дээр Үндсэн хуулийн эрх зүй байдаг юм. Үүнийг Үндсэн хуулийн шүүх шийддэг. Гэтэл УИХ-д маш олон жил суусан манай зарим гишүүд үүнийг мэддэггүй...
 
Шинэ Үндсэн хуулийг батлахад оройлон оролцсон 15-16 хуульчийн нэг нь Н.Жанцан гуай. Хуучин ЗХУ-ын үед Москвад Хууль зүйн ухааны доктор хамгаалж ирээд Улсын прокурорын газрын дэргэд гэмт хэргийн шалтгаан, нөхцөл судлах хэлтэст ажиллаж байгаад УБХ-д сонгогдож, Үндсэн хууль батлах ажилд татагдан орсон юм билээ. Түүнээс хойш Цэцийн гишүүнээр тасралтгүй зургаан удаа сонгогдож, 24 жил энэ танхимд суужээ. Гэвч энэ хооронд цаг хугацаа хэрхэн өнгөрч, хүний ертөнц хэр их өөрчлөгдсөн байх вэ...?!

Үндсэн хуулийг “алах” нь

Баасан гаригт хуралдсан УИХ-ын нэгдсэн чуулганаас Үндсэн хуулийн Цэцийн 2016 оны 10 тоот дүгнэлтийг “Хүлээж авахгүй” гэж шийдвэрлэжээ. Өнгөрөгч есдүгээр сарын 28-нд Цэцийн дунд суудлын хуралдаанаас  Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулийн 31.5 ”Шүүх хамтын зарчмаар хэрэг, маргааныг хянан хэлэлцэхдээ олонхийн саналаар шийдвэр гаргах ба цөөнх болсон шүүгч тусгай саналаа, шүүхийн шийдвэрт хавсаргана”, 31.6 “Хяналтын шатны шүүх шийдвэрээ энэ хуулийн 31.5-д  заасан тусгай саналын хамт, бусад шүүх шийдвэрээ өөрийн цахим хуудсанд байрлуулж, хэвлэн нийтэлнэ” гэсэн нь Үндсэн хууль зөрчсөн гэдэг дүгнэлт гаргасан юм. Ингэхдээ Үндсэн хуулийн 49.1 “Шүүгч хараат бус байж гагцхүү хуульд захирагдана”, 52.1 “Бүх шатны шүүх хэрэг маргааныг хамтын зарчмаар хянан хэлэлцэж шийдвэрлэнэ” гэдэг заалтыг үндэслэл болгосон байна. Өөрөөр хэлбэл, хяналтын шатны шүүгч тусгай санал бичих, түүнийг нь шүүхийн шийдвэрт хавсаргах нь шүүгчийн хараат бус байдал, “шүүх хэрэг маргааныг хамтын зарчмаар шийдвэрлэнэ” гэсэн Үндсэн хуулийн зарчмыг алдагдуулж байна гэж үзжээ.

Тусгай санал гэдэг нь нэгдүгээрт, шүүгч хэргийн шийдэл буюу шүүхийн шийдвэртэй санал нэгдэж, шүүхийн шийдвэрт бичсэн хууль зүйн хэм хэмжээ /ял шийтгэл гэж ойлгож болно. сурв/-тэй санал нэгдэж байвч уг шийдвэр гарах болсон үндэслэлтэй санал нэгдэхгүй байгаагаа бичгээр илэрхийлэхийг хэлдэг. Жишээ нь, Х гэдэг этгээд санаатайгаар алсан хэргээр 15 жилийн ял сонсчоо. Гурван шүүгчийн хоёр нь “өс хонзонгоор алсан” гэж үзэж ялын тогтоол уншсан байхад, үлдсэн нэг шүүгч нөхцөл байдлыг үнэлээд “албаны үйл ажиллагаа буюу олон нийтийн үүргээ биелүүлж байгаатай нь холбогдуулан хүнийг санаатай алсан” гэж үзжээ. Эрүүгийн хуулийн 91.2.3 “өс хонзонгоор алах” гэмт хэрэг 10-15 жилийн хорих ялтай, 91.2.17-д заасан гэмт хэрэг 15-25 жил хүртэл хорих, эсвэл цаазаар авах ялтай. Эхний хоёр шүүгч шүүгдэгчид тухайн зүйл ангид өгч болох ялын дээд хэмжээг өгсөн бол гурав дахь шүүгч шүүгдэгчийн насанд хүрээгүй хүүхдээ асран хамгаалагчгүй орхиж байгаа болон гэм буруугаа сайн дураараа хүлээсэн, бусдын ятгалга хатгааст орсны улмаас хэрэг үйлдсэн зэргийг нь харгалзаж үзээд ялын доод хэмжээ буюу 15 жилийн хорих ял оноох нь зүйтэй гэжээ. Өгч байгаа ялын хэмжээ ижил боловч гэмт хэргийн сэдэл болон шүүгдэгчийн хувийн байдлаас шалтгаалан шүүгчдийн байр суурь ялгаатай байгаа нь тусгай санал бичих үндэслэл болжээ гэсэн үг.

Хоёрдугаарт, шүүгч олонхийн шийдвэртэй илүү гүнзгий түвшинд буюу шүүхийн гаргасан шийдвэр төдийгүй шийдвэр гаргасан үндэслэгээтэй нь санал зөрсний улмаас тусгай санал бичиж болдог. Өөрөөр хэлбэл, гэмт хэргийн зүйлчлэл болон шүүхээс өгсөн ялын хэмжээтэй санал нийлээгүй шүүгч тусгай санал бичиж, түүнийгээ шүүхийн шийдвэрт хавсаргаж болно. Энэ нь шүүхийн шийдвэр олонхийн саналаар гарах боловч цөөнх болсон шүүгчийн хуулийг хэрэглэх, шийдвэр гаргах тал дээр бүрэлдэхүүний бусад шүүгчээс хараат бус, бие даасан байдлыг харуулдаг. Тусгай санал бичсэнээр шүүхийн шийдвэрт нөлөөлж чадахгүй ч хэсэг хугацааны дараа хэргийн нөхцөл байдлыг өөрөөр үнэлэх, олонхи хэрвээ алдаа гаргасан бол түүнийг нь засч залруулахад хувь нэмрээ оруулдаг. Шүүгч хүн хуулийг зөв хэрэглэж хэрэг маргааныг шийдвэрлэхийн зэрэгцээ, ингэж хэрэглэсэн гэдгээ шийдвэртээ бичиж харуулах ёстой. Ингэснээр дараачийн удаа ижил төстэй хэргийг шүүх өөрөөр шийдвэрлэхэд тус дөхөм, хуульд шаардлагатай шинэчлэлт өөрчлөлтийг хийхэд судлаач, мэргэжилтнүүдийн маш сайн гарын авлага болдог. Хуулийн сургуулийн оюутнууд шүүхийн шийдвэр болон тусгай саналыг харьцуулан судалж, анализ хийнгээ хууль тайлбарлах ур чадвараа хөгжүүлж, хуулийн мөн чанарын илүү сайн ойлгож чадна. Цөөнх болсон шүүгч мөн ялгаагүй, бусад шүүгчийн шийдвэрийг шүүмжлэхийн хажуугаар өөрийн үндэслэлийг гаргаж тавьдаг учраас үр дүнд нь шүүхийн шийдвэр үндэслэгээ сайтай, маргаангүй гардаг болно.

Эсрэгээрээ, цөөнх болсон шүүгчийг хэрэг маргаан дээр олонхиос өөр байр суурь, итгэл үнэмшилтэй байгаагаа илэрхийлэхийг хориглох нь жинхэнээсээ шүүгчийн хараат бус, бие даасан байдлыг нь алдагдуулж байгаа хэрэг юм. Ямар ч тохиолдолд 100 хувь санал нийлдэг асуудал гэж байдаггүй. Зөвхөн дарангуй дэглэмд л хүн бүр ижил саналтай байж, нэг зэрэг гар өргөдөг байх. Ардчиллын гол ололт нь олонхиороо шийдвэр гаргаж, цөөнхөө сонсдог. Сүүлийн 26 жилийн түүхэнд 100 хувиар шийдвэр гаргахыг шаарддаг нэг л хууль гарсан нь УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэхэд Халдашгүй байдлын дэд хорооны дөрвөн гишүүн 100 хувь санал нэгдэж байж шийдвэр гардаг. Тийм ч учраас тус дэд хорооноос нэг ч удаа “бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлнэ” гэдэг шийдвэр гарч байгаагүй. Үүнээс бусад бүх шийдвэрийг, тэр дундаа шүүхийн шийдвэр олонхийн саналаар гарна гэсний үндсэн дээр шүүх бүрэлдэхүүнийг заавал сондгой тоотой томилдог.

Манайхаас бусад маш олон оронд Үндсэн хуулийн болон дээд шүүхийн шүүгчид тусгай саналаа нийтлэх эрхийг нь өгдөг байна. АНУ, Канад, Австрали, Шинэ Зеланд, Энэтхэг, Пакистаны шүүх, Японы Дээд шүүх, Өмнөд Солонгосын Үндсэн хуулийн болон Дээд шүүхийн шүүгч нар тусгай саналаа нийтлүүлдэг. Мөн Европын холбооны 27 улсын 20 нь /Португали, Финланд, ХБНГУ, Эстон г.м/ шүүхийн бүх маргаан дээр, эсвэл Үндсэн хуулийн маргаан дээр тусгай санал нийтлүүлэхийг зөвшөөрдөг байна. Харин манайд ийм соёл, уламжлал байхгүй явсаар 2012 онд Дээд шүүхийн шүүгчид, 2016 онд Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүнд тусгай санал бичих эрхийг хуулиар олгожээ. Бичих эрхийг нь олгосноос бичихийг албадсан юм биш. Цэцийн дүгнэлтээр л тэгж гуйвуулагдаад байгаа болохоос биш. Ингэж гуйвуулсныхаа үр дүнд Цэц 2016 оны зургадугаар сард 09 тоот дүгнэлтээрээ Цэцийн гишүүн тусгай санал бичих хуулийн заалтыг хүчингүй болгосон. Өнгөрөгч есдүгээр сард 10 тоот дүгнэлтээрээ Дээд шүүхийн шүүгч тусгай санал бичих хуулийн заалтыг түдгэлзүүллээ.   

Бас нэг зүйл

Анзаарвал, иргэн О.Баясгалан Шүүхийн тухай хуулийн дээрх заалт Үндсэн хуулийг зөрчиж байна гэдэг мэдээллийг анх гаргахдаа “Шүүгч тусгай санал бичиж түүнийгээ олон нийтэд ил болгох нь шүүхийн шийдвэр таалагдаагүй тал шүүгчийг ялгаварлан үзэх, олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нэр төрд нь халдах, шүүхийн нэр хүнд унах, шүүхэд эргэлзэх байдлыг бий болгох сөрөг үр дагавартай. Нөгөө талаас Үндсэн хуульд заасан “хамтын зарчмаар хэрэг маргааныг шийдвэрлэнэ” гэдэг зарчим нь түүний үр дагаврыг хамт хариуцах, зөвлөлдөх тасалгааны нууцыг задлахгүй байх тухай ойлголт юм. Одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа ЭБШХ-д ”Зөвлөлдөх тасалгаанд болсон шүүгчдийн зөвлөгөөны нууцыг задруулах нь уг хуулийг ноцтойгоор зөрчсөн” гэж үзэж заавал хүчингүй болгох хуулийн зохицуулалт үйлчилж байна” гэжээ.

Нэгдүгээрт, шүүгч тусгай санал бичих нь зөвлөлдөх тасалгаанд болсон шүүгчдийн зөвлөгөөны нууцыг задруулна гэсэн үг биш. Тусгаа санал, зөвлөлдөх тасалгааны нууц гэдэг нь хоёр тусдаа ойлголт. Шүүгч зөвхөн олонхийн саналаар гарсан шүүхийн шийдвэр болон түүний үндэслэгээг эсэргүүцэж тусгай санал бичдэг. Шүүхийн тухай хуулийн 8.7-д “Шүүх хэрэг, маргааныг хэрхэн шийдвэрлэсэн тухай мэдээллийг /төр, хувь хүн, хуулийн этгээдийн хуулиар хамгаалагдсан нууцад хамаарахгүй тохиолдолд/ хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр олон нийтэд мэдээлнэ” гэсэн байна. Харин зөвлөлдөх тасалгаанд болсон шүүгчдийн зөвлөгөөний нууцыг хадгалах нь одоо ч хуулиар хамгаалагдсан хэвээр байгаа.
 
Хоёрдугаарт, шүүх аливаа маргааныг шийдвэрлэхдээ зөвхөн нэхэмжлэгчийн гаргасан гомдлыг л хянан хэлэлцдэг. Энэ тохиолдолд иргэн О.Баясгалангийн гаргасан “ЭБШХ-ийг ноцтойгоор зөрчсөн”, эсвэл “шүүгчийг ялгаварлан үзэх, нэр төрд нь халдах, шүүхийн нэр хүндийг унагаах” нөхцөл байдал Шүүхийн тухай хуулийн дээр дурьдсан заалтуудад байна уу? Хэрэв байгаа бол энэ нь Үндсэн хуулийн “шүүгч хараат бус байх”, “шүүх хамтын шийдвэр гаргах” тухай хоёр тусдаа заалтыг зөрчсөн үү? гэдгийг л хянан үзэх ёстой. Түүнээс биш өөрт нь хандаагүй буюу хамааралгүй асуудлаар “цөөнх болсон шүүгч бүр тусгай санал бичих, түүнийг нь шүүхийн шийдвэрийн хамт цахим хуудсанд байршуулахаар албадсан нь шүүгчийн хараат бус байдлыг алдагдуулж байна” хэмээн өөрийн дураар шийдвэр гаргаж болохгүй. Ингэх нь, иргэн Дондог “Саахалт айлын Дорж миний ухныг хулгайлчихлаа” гэнгүүт “Доржийн хонинд танай ухна алга. Харин үхэр сүрэгт нь алдуул бяруу байна, түүнийг оронд нь ав” гэсэнтэй адил юм. Шүүх ингэж шийдвэр гаргадаггүй. Иргэний шүүх ч, эрүүгийн шүүх ч тэр. Гэтэл “эрүүгийн эрх зүй, иргэний эрх зүйн оройд нь Үндсэн хуулийн эрх зүй байдаг, түүнийг нь бид шийддэг” гэх атлаа тэднээсээ ч дордуулсан шийдвэр гаргаад байж болохгүй биз дээ.

Сүүлийн үед Цэцийн гаргасан шийдвэрүүд, Цэцийн гишүүдийн дур зорго хэрээс хэтэрч, Үндсэн хуулиа аврах биш, алах дээрээ тулаад байна. “Үндсэн хууль болохгүй байна” гэх энэ буруутгал ч гэсэн Үндсэн хуулийг манах ёстой манаачдын хуудуутай үйлдлээс ихэнхдээ болоод байгаа юм биш биз...?!

Ингэхэд Цэцийн нөхөд (зарим хүний) “мэддэггүйг” нь ашиглаад байна уу, эсвэл (өөрсдийн) мэддэггүйгээрээ “зодоод” байна уу?