Ёжлол егөөдлийн гашуунд хэт хорхойсвол хүн гомдоож өөртөө дайсан үүсгэчих гээд байдаг. Ийм эрсдэл шог зохиолч нарт гардаг. Харин хошин зохиолч бусдын сул талыг хөгжилтэй зөөлөн, уран цэцэн наргиан маягаар гэмгүй царайлан холуур дөл хүүрнэдэг тул өөртөө дайсан үүсгэх эрсдэл багатай. Харгис нийгэм болоод догшин дарангуйлагч нарын аюулыг хошин зохиолч өөрийгөө шоолох маягаар галын цэгээс зай барих нь бий. Тэгэвч энэ зорилгыг зөвхөн авъяас л биелүүлдэг.

Шог хошин зохиолын гол багаж бол хэтрүүлэг. Гэхдээ хэтрүүлэг хэрэглэх осолтой тоглоом гэдгийг ямагт санаж бич. Хэтрүүлэг хэтэрвэл хүнийг инээлгэх нь байтугай хонзогнуулж орхино. Энэ нь хэтрүүлэг хэтэрсэн бус хэтрүүлэг оноогүйн үр дагавар. Оносон хэтрүүлэг хэтэрдэггүй. Уран хэтрүүлэгт дурладаг гажгийг хүн бүртбурхан заяасан болтой. Тэрхүү төрмөл гажиг мохоо хэллэгт дургүй, мөн таашаал өгөхгүй мулгуу хошигнолыг үзэж чаддаггүй. Уран хэтрүүлэгт ховдог өлссөн гажгийг оносон хэтрүүлэг хоололдог. Энэ нь хошин зохиолчийн зах зээл. Даваадуудах дэндүүлэхийг хүн таашаадаггүй атлаа урлагийн, тэр тусмаа хошин шогийн хийсвэр (хуудуутай) үнэнд дурладаг гайхалтай. Зохиолчийн оносон хэтрүүлэг, уншигчийн хийсвэрлэн сэтгэх уран чадвар хоёр давхацвал гүйцэх нь тэр. Хүний ой тойнд наалдах цэцэн үгээр хөгжөөсөн тийм оносон хэтрүүлэг болоогүй тохиолдолд шог зохиолч өөрөө ухаалаг уншигчдын доог болдог. Өөрөөр хэлбэл оноогүй хэтрүүлэг тэнэглэл болдог хатуу дүрэмтэй. Юмор тэнэглэлтэй гал ус шиг харш.

Энэ төрөл-жанрт заавал байх цогцсууд гэвэл шог хошин зохиолын гаажтай хэл, хэтрүүлэгтэй дүрслэл юм. Хэвшмэл бус хэл, шог зураг шиг дүрслэл уншигчийг баясгах учиртай. Хүн хорсоод инээдэггүй. Баясаад инээдэг. Юугаар баясгах вэ? Хошин хэллэгээр, хэтрүүлэгтэй уран дүрслэлээр, үйл явдлын санаанд оромгүй огцом эргэлтээр уншигчийн инээдийг зад татах! “Уншигчийг баясгах өгүүлбэргүй (афоризмгүй) зохиол болох вий” гэж зохиол бичих явцдаа хянаж бай. Баясгах юмгүй зохиолыг шууд урж хаяад шинээр эхлэх тэвчээр өөртөө хатуу суулга. Тэгвэл гараас чинь зөвхөн чанартай бүтээл гарна. 

Бичсэн зохиолоо сайжруулахын тулд байнга уншиж, нойрон дотроо ч зас. Оноогүй өгүүлбэр бүү тавь. Бичсэн үг болгоноо шалга. Энэ үг, энэ өгүүлбэр энэ зохиолд ямар үүрэг гүйцэтгэх агаад хөгжилтэй уран хэллэг, дүрслэл болж уу гэж байнга тунгаа. Уран хошины нэмэргүй, зүгээр нэг үлбэгэр өгүүлбэр болсон байвал тийм өгүүлбэрийн орон тоо хошин зохиолд байдаггүй гээд хас. Захих юм ердөө энэ. Зохиолдоо хошин шигтгээ гялтгануулахыг хүсэгч дүү нартаа амжилт хүсье. Хорвоод эдлэх өчүүхэн амьдралаа инээд баяслаар цэнгүүлж яваарай. Ашиг нь монголчууд ухаажна. Инээд бол ухаарал. Ийм хэдхэн шаардлагыг би өөрөө насан туршдаа эзэмшиж сураагүй учир та нарыг гүйцээгээрэй гэж өвөө нь захьж байна. Өвөө нь өөрийгөө сургаал айлдах том амьтан биш гэдгээ мэднэ ээ. Нас ахих тусам инээд холдох аж. Инээд ойр-цайлган инээд хоолойд тулсан хөнгөмсөг насандаа гол төлөв хошин юм бичжээ.

Өдрийн од

Ах минь ирэх жил цэргийн албанд явна гэж томроод ээжийн жороо халиуныг унаж наадамдав. Гурав хонолоо. Ах маань ирсэнгүй. Ээж “Хүү минь сайн яваа байгаа даа” гэж санаа зовниход аав “Том эр болж айл хэсэж яваа шүү юм бол уу” хэмээн ээж рүү харж жуумалзав. Тэгтэл ах эмээлтэй морио алдчихсан, айлаас морь гуйж унаад, аав ээж хоёроос дөлөн дөлсөөр уруу царайлж ирлээ. Жороо халиуныг манайхан эрвийх дэрвийхээрээ эрж гарав. Гэвч олсонгүй. Сураг ч алга. Хазаар ногтондоо ороолдож, энд тэнд үхсэнээс зайлахгүй гэж эцэст нь аав бухимдлаа. Ээжийн жороо халиунд аав тийм их хайртай юмсанж. Муу ах минь жороо морь унаж гангарсан биш амтай болгонд загнуулж, сүүлдээ бүр бяцхан дүү минийхээ царайг хүртэл харж чадахгүй гөлөлзөх болов. Аав ахыг хуруугаараа чичлэн “Энэ олигтой хүн болохгүй” гэж хүмүүст муулаад намайг зааж, “Харин манай энэ бага л бузгай хүн болж магадгүй” гэж сэтгэлээ засна. Би энэ магтаалд жигтэйхэн хөөрч аав ээж хоёрыг юу л гэж хэлнэ гарын нь үзүүрт анч нохой шиг хурдлах болов.

...Би хонио Улаан эргээр гол оруулав. Хонь бие биеийнхээ түрүүнд орж булингартаагүй ус олж уухаар өрсөлдөн гол өгсөж сүүлээ далбагануулан хурдаллаа. Муу хашин бор морио би давьчин шогшсоор хониныхоо дээд захад гарч түрүүчийг хорив. Хонь ус ууж ханаад булгийн тархин дахь халцгай дээр хужир долоож тогтлоо. Хөндлөн булгийн тунгалаг ундаргаас хашин борыгоо би дандаа усалдаг юм. Морио амгайчлах зуураа аавын захьдгийг санаж олмоо сулруулав. Ус ууж цадсан морины гэдэс томорч олом нь улам чивчирдэг гэж аав хэлсэн юм. Миний морь булгийн ундарганаас хамраа сарталзуулан чихээ үл мэдэг хөдөлгөн залгиллаа. Би дотроо ах цэрэгт явах гэж байгаа эр байж эртээд эндээс морио услахдаа олмыг нь сулруулахгүй байдаг шүү. Тэгэхэд би сургуульд ч ороогүй жаахан хүүхэд мөртлөө морио услах болгондоо олмыг нь султгаад л гэж бодоод гэрийнхээ зүг харлаа. Манай гэр тээр алс дэнжид цайвалзана. Надад яагаад ч юм бэ аав ээж хоёр гэрийнхээ хаяанаас миний морио услаж, олмоо сулруулж буйг дурандаад суугаа юм шиг санагдлаа. 

Бор морь булгийн хүйтэн усанд шүд нь хага ташив уу эсвэл цадаж ханав уу, толгой өөд татан эргэн тойрноо соотолзон ажиглаад цадсан гэдсээ янцгалан зайчлав. Би морио ус нэмж уу гэж исгэрэн урьж цулбуураа заллаа. Бор морь усанд хушуугаа дурамжхан хүргэж хэд шимснээ амрав. Тэр аргагүй цаджээ. Хашин борыгоо булгийн хүйтэн усанд чихүүцэж чичирч эхлэхэд би түүнийг өтгөн ногоон ширгэ дээр хөтлөн очиж хэд хазуулаад “Миний ингэж байгааг манайхан ер нь дурандаж байдаг улс уу үгүй юү” гээд гэрийнхээ зүг дахин дахин харуулдлаа. Алсын зэргэлээнд манай гэр (аав ээж хоёр бяцхан хүүгийнхээ гавъяаг харж байгаа гэхэд) нэг л итгэл муутай цайвалзана. Бор морь Мухар ганга хэмээх гүнзгий жалга тийш харж, ямар нэгэн анир авсан мэт сэрвэлзэн шуухирснаа янцгаав. Тэгтэл Мухар ганганаас нэг адуу хариу унгалдлаа. Надад нэг л танил адууны дуу санагдаж, манай л адууны дуу гарлаа даа. Ямар нь ингэж янцгаадаг билээ гэж бодтол хашин бор маань дуугаар нь ижлээ таньсан янзтай дахин чанга үүрсэв. Нөгөө ганганаас хангинатал угсруулан янцгаах чимээ дахин цуурайтлаа. 

Хашин бор ээжийн жороо халиунтай адуундаа цуг явдаг ижил морьд гэсэн бодол толгойд гэнэт бууж, би мориндоо мордож тэр зүг яаран шогшив. Очиж гүнзгий ганга руу өгийвөл ёроолд нь жороо халиун ойчсон эмээл хазаартайгаа хэвтэж байх нь тэр. Ижилссэн морьд бие биеэ таньж, харилцан сүжрэн үүрсэж, сүйд майд болж байна. Миний дотор бүхэл бүтэн нар мандаж, халиун морио олсондоо бус гагцхүү би түүнийг хүмүүсээс түрүүлж мэдсэндээ ухаангүй хөөрөв. Мориноосоо бууж халиуны дэргэд очвол тэр жолоо цулбуурандаа ороолдон хойд сагагандаа хатуу хийж унаад босож чадахгүй хэд хоносон болтой. Дороо тийчлэн унасан газраа дөрвөн хөлөөрөө там болтол ухаад хариугүй үхдэгийн даваанд тулжээ. Би түүнийг босгох гэж янз янзаар оролдоод хүч хүрсэнгүй. Уг нь надад халиун морио бусдаас түрүүлж олоод бас дээр нь ганцаараа босгож аваад хөтөлж харивал мөн ч аятайхан юм болох байлаа. Бүдүүн морийг долоохон настай би босгож даанч чадсангүй гэрийн зүг хэл дуулгахаар чавхдав.

...Манайхан халиун морио босгож аваад харилаа. Хүмүүс жороо халиуныг хэрхсэн тухай хуучлах гэж яарч гэрт оролгүй гадаа уяан дээр дугуйран сууж тамхилангаа ам өрсөлдөв. Аав намайг харж инээмсэглэнэ. Ээж намайг удаан үнэрлэн үнсэв. Ахын харанхуй цээжинд нар мандаж малилзана. Аав намайг магтахаар,

-Мухар ганга руу өнгийх санаа миний хүүд яаж төрөв өө. Хичнээн өдөр жороо халиунаа хайхад бидний хэний маань ч ухаанд Мухар ганга руу өнгийх бодол орсонгүй гэхэд Нанзад хэмээх цагаан сахалтай өвгөн,

-Чиний бага хүү ч сэргэлэн хүн болно доо. Харин сэргэлэн нь дэндэхгүй л бол яамай даа гэж нухацтай сануулав. Ахын дотор онгойсондоо учиргүй баярлаж, хүний нүүр өөд харж ам ангайх эрхтэй болж,

-Мухар ганганы дэргэдүүр би өнөө өглөөхөн өнгөрсөн хүн шүү. Тэгэхэд тийшээ өнгийх санаа даанч төрсөнгүй гэвэл аав,

-Чамд тийм санаа яаж төрөхөв гээд ахад дургүйгээ тодруулахын тулд нүүр өөд нь харалгүй шилбэлзсэн авч жороо халиунаа олсондоо ахад нэлээд зөөлөрсөн нь илт харагдлаа. Хүмүүс магтаж өхөөрдөх тусам би улам магтуулмаар сагаж,

-Ээжийн халиуныг би Мухар ганганаас өөр ямар ганганд ойчихов гэж бүр оноогоод байсан юм. Тэгээд Мухар ганга руу очиж зориуд өнгийтөл яг тэнд жолоондоо хатуу хийж унаад ойчсон хэвтэж байхгүй юу гэж “залаад” унаж явсан хашин борыгоо сэм харж, “Хэрэв морь ярьдаг бол би мөн балрав аа” гэж айгаад дотроо бор мориноосоо их ичив. Хашин бор минь жишим ч үгүй ялаархан зогсоно.

Халиун морио амьд мэнд олсондоо аав надад жигтэйхэн баярлаж,

-Миний хүү Мухар ганга руу өнгийлгүй дахиад нэг хоносон бол жороо халиун лав мажийх байжээ гэж хэлээд намайг үнсэж, -Миний хүү ч ховорхон хүү дээ. Өдрийн од шиг ховорхон хүү дээ гээд толгой дээрээ өргөж өхөөрдлөө. Аавынхаа магтаалд онгирсон би,

-Аав аа, өдөр од байдаг юм уу? гэж гайхан асуув. Аав,

-Өдөр од байдаг гэнэ лээ. Гэхдээ маш ховорхон байдаг юм гэдэг шүү гэхэд ээж яриаг дэмжиж,

-Өдрийн од хүний нүдэнд үзэгддэггүй юм гэсэн биз дээ. Хэрэв хүнд үзэгдвэл тэр үзсэн хүн нь ёстой их амны хишигтэй хүн байдаг гэсэн байх аа гэж үг нэмлээ.

Миний хөөрөх онгирох дээд цэгтээ тулсан ч дахин магтуулах хорхой улам бадарч би тэр дороо нүдээ сүүмийлгэн тэнгэр өөд саравчлан хэсэг ширтсэнээ,

-Хөөе хөөе, тэнд нэг од байна гэж хашгирав. Хүмүүс эхлээд гайхаж, хэсэг зуур эргэлзэн “Хаана, хаана од байна” гэж шуугилдсанаа төдөлгүй миний өмнөөс тэд ичиж зовсондоо яаж ч чадахгүй хэцүү байдалд орж, хэрхэх эсэхээ олохгүй бултганав. Би гарах гарцгүй болсноо мэдмэгц зүтгэсэндээ зүтгээд дуусахаар тэнгэрт зүмбэрлэх бөөн цагаан үүлийг зааж,

-Тэр бөөн цагаан үүлний дээр. Тэр гялалзаж байна. Яагаав тэр. Та нар чинь ийм тод анивалзаж байгаа одыг олж хардаггүй ямар хачин сохор улс вэ гээд мэлтийсэн хоосон тэнгэр өөд хуруугаа гозойлгож, чухам юу руу заахаа мэдэхгүй хашигчив. 

Тэгтэл аав минь амаа төмбийлгөж төмбийлгөж байгаад түсхийтэл инээд алдчихлаа. Ааваас эмээгээд инээдээ арай чарай барьж суусан хүмүүсийн инээд ч харин ч нэг сад тавилаа даа хөөрхий. Тэр ч бүү хэл хөөрхий ижий минь ч инээдээ хорьж чадсангүй. Ах ч яахав хөөрхий бусдаас чанга унан тусан хөхрөв. Нанзад өвгөн инээдээ барихын тулд цагаан сахлаа тасартал чангаасан боловч тэсэлгүй пөг пөг хөхөрснөө хүмүүст гэнэт уурлаж,

-Та нарт өдрийн од яаж харагдах юм бэ. Тэр чинь ганцхан аз амны хишигтэй зүгээргүй хүнд үзэгддэг од гэж өндөр дуугаар зандарлаа.

Энэ ичгэвтэр явдлаас хойш өдөр хоног өнгөрөх тутам би өсч хашир суух тусмаа өөрийн тэнэглэснийг эргэн сануут хар аяндаа огил харайдаг болсон юм. Ер нь надад нэг ийм базаахгүй араншин бий л дээ. Үүнийг маань үе үе хөдлөхөд ах минь одоо хүртэл,

-Очир оо. Миний дүү урьд нэг удаа өдрийн од харж билээ хэмээн намайг түлж “алдаг” юм. Төрсөн ганц ахын сануулга ер мартагддаггүй юм билээ.

Дутагдлаа засаж яах гээв?

-Та намайг дуудав уу?

-Тийм ээ. Хөөе хэн ээ?

-Юу гээв та?

-Юу юу?.. Нөгөө юу чинь юу юу?

-Юу юм бол доо.

-Би чамд юу хэлэх гэлээ?

-Би яаж мэдэх билээ.

-Чи л болоод мэдэхгүй байна уу.

-Юу хэлэх гэснээ өөрийг тань мэдэхгүй байхад би яаж мэдэх юм бэ.

-За за, чи битгий номчирхоод бай. Чи ер нь яасан хэгжүүн, яасан шазруун, тэгсэн хэрнээ яасан одоо их,.. Чи ер нь намайг яах гээв? Чи ер нь сүүлийн үед биеэ их тоож байна шүү. Үг хэлэх бүрд л арзганах янзтай. Ийм одоо том зан чиний хаанаас одоо гардаг байна.

-Та намайг зэмлэж байна. Тэр зөв. Зэмлэлгүй яахав. Харин чухам юу гэж зэмлээд байна аа. Үүнийг л мэдмээр байна.

-Хараач хөөе. Бас мэдмээр байна гэнэ. Ингэхэд чи мэдэж яах гээв?

-Юу гэж зэмлэж байгааг тань мэдэж дутагдлаа засах гэсэн юм.

-Уухай. Ямар зорилгоор чи дутагдлаа засах гээв? Дутагдлаа засчаад чи дараа нь яах санаатай залуув. Бас их үгтэй, том санаатай амьтан байх нь. Хараач тэр байж байгааг нь. Цаанаа бүр нэг додигор, цаанаа бүр нэг их, цаанаа бүр нэг том, цаанаа бүр нэг тийм. Ингэхэд чи энд миний дэргэд ямар зорилгоор хярчаад явахгүй байна? Юу отоов? Дүү минь арай болоогүй байх аа. Чамд цаана чинь хийх ажил алба гэж байдаггүй хэрэг үү?

-Байлгүй яахав. 

-Түүнийгээ хиймээр юм даа. 

-Тэгвэл би явах уу?

-Битгий яв гэж хэлсэн хүн энд байхгүй байх шүү.

-Та надад нэг юм хэлэх гэж дуудсан биз дээ?

-Үүнийг л хэлэх гэж дуудсан юм. 

1974

Хөдөөний хөрслөг залуу

Худалдагч хүүхэн лангууныхаа ард шанаа тулаад цонхооргөлөрчээ. Очерлосон хүмүүс худалдагчийн гэдэнг хөдөлгөхөөс айгаад амьсгал даран чимээгүй хүлээнэ. Чингэтэл нэгэн хархүү орж ирээд дарааллын ард жагслаа. Тэр бээр жагссан бидний хамт хэсэг хүлцэнгүй хүлээснээ цонхоор гадагш гөлөрсөн худалдагчид,

-Та яагаад үйлчлэхгүй хий дэмий цонхоор гөлрөөд байна аа? гэж шаардахад худалдагч нараас айдаг өвчтэй болчихсон хотын бидний дотор палхийв. 

Харин худалдагч хүүхэн нөгөө залуугийн шаардлаганд цочсон ч үгүй огт жишимгүй. Залуу эр хэсэг хүлээгээд тэвчсэнгүй дахин,

-Хөөе та, миний үгийг сонсов уу? Наана тань хүн юм асууж байна? гэвэл үйлчлэгч хүүхэн цонхоор гадагш ширтсэн чигтээ,

-Сонссоон сонссон! гэж эелдэгхэн хариулсан авч түүнд хүмүүст үйлчлэх царай алга. Залуу эр дахин хэсэг хүлээснээ,

-Та тэгээд үйлчлэх юм уу, үгүй юм уу? гэвэл худалдагч цааш харсан чигтээ,

-Үйлчлэлгүй яахав. Үйлчлэх нь социалист уралдаанд миний авсан үүрэг юм чинь! гэжхэлээд амандаа дуу аялав. Залуу эрийн гавал доторх "гал хамгаалагч" шатав болтой уур нь дэлбэрч,

-Үйлчлэх социалист үүрэгтэй юм бол үйлчлээч! хэмээн хашгирч лангуу дэлсэв. Бид энэ бүгдийг харж, томоотой дугаарлан жагсах зуураа "Энэ залуу хот газрын хувцастай боловч хөдөөний хүн байна" гэж оношлов. Худалдагч хүүхэн хөдөөний эрийн уурыг бадраахын тулд "ажиллаж" эхлэв: Хүүхэн залууд улам наалинхайтаж, өөрийн нь бухимдлаар өөрийг нь устгах өчих мэхээ хийж гарлаа. Энэ мэхэнд хүний уураг тархины эд эс гэмтэж, сөнөдөг тул уурандаа багтарсан залуу худалдагч хүүхнээс эцэст нь,

-Намайг ингэж цусгүй алахын оронд "хуц уль" гэж хараагаад өгөөч! хэмээн гуйж, дэлбэрэх гэж буй нүцгэн хэнхэтгээ маажив. Уг нь "хуц уль" гээд ширүүлээд өгвөл залуу эр уужирхсан. Гэвч худалдагч хүүхэн тэгье гэсэнгүй. Хүүхэн нөгөө залууд улам эелдэг инээмсэглээд, 

-Нэг ч хүн гомдоолгүй үйлчилсний учир би үүгээр шагнуулсан юм. Май, та үзэгтүн! гээд уур нь бадарсан залууд өөрийн "баярын бичиг"-ээ үзүүллээ. Залуу эр толгой дундуураа хүүдийтэй гурилаар цохиулсан аятай хамаг бие нь хий дүйнгэтэн, хөл дээрээ тэнчигнэв. Тэгтэл худалдагч бас лангуун дороосоо санал хүсэлтийн дэвтэр гаргаж, өөрийнхөө тухай магтсан талархлыг чангаар уншиж эхэлмэгц хөдөөний эр үг хэлэх чадвараа алдлаа. Харин худалдагч бүсгүй маань "үг хэл гарч, гэдэн хөдөлгөв" гэж уурлаад ажлаа хаяад бүр харихаар хувцаслав. 

Түрүүнээс хойш худалдагчийн гэдэнг хөдөлгөхөөс эмээж, чив чимээгүй дугаарлан зогссон "гэмгүй" хүмүүс бид "бид өөрсдөө бас үйлчлүүлж чадахаа болилоо" хэмээн сандарч бие биесийг түгшүүтэй харцаар харлаа. Энэ зуур би нэгийг сэтгэв. Ажлаа хийсэн ч хийгээгүй ч тогтмол цалингаа адилхан авдаг худалдагч чадъя гэвэл биднийг элбэг чадна. Тэгээд би худалдагч өөд давшлаад буй нөгөө хархүүгийн дэргэд тулж очоод өндөр дуугаар,

-Чи ер нь яасан дэндүү амьтан бэ? Үйлчлэгч хүн гэж омогтой хүнд заавал дээрэлхүүлж байх ёстой амьтан болж байна уу? Чамд үүнээс илүү яаж үйлчлэх юм бэ? гэж лазан худалдагчийг өмөөрвөл худалдагч хүүхэн эргэж, над руу нэг их харснаа,

-Та бас над шиг үйлчлэгч хийдэг хүн биз? гэж асуув.

-Үгүй ээ! гэвэл тэр хүүхэн "үйлчлэгч хүний зовлонг ойлгодог үйлчлүүлэгч тоос хорвоод бас байдаг аа?" гээд хамраа сарталзуулан өмөлзлөө. Би урамшаад бүр чанга дуугаар нөгөө хөдөөний залууд,

-Чи бүсгүй ядмаг амьтныг олны өмнө ингэж улалзуулахдаа өрөвдөхгүй байна уу? Ингэж доромжилж байхад чинь, үйлчлэгч хүн яаж тэсэх юм бэ? Эсвэл чи энэ худалдагчийн тархинд цус харвуулах санаатай өдөөд байна уу? Хөөрхий энэ муу худалдагчийг даанч дэндүүлж байна гэвэл худалдагч хүүхэн ажлаа орхиод харих гэснээ түдгэлзэж эхэллээ. Тэгэхээр нь би нөгөө муу хөдөөний хархүүг заамдаж аваад,

-Үйлчилгээ гэдэг чинь, дан ганц үйлчлүүлэгчээс шалтгаална уу гэхээс үйлчлэгчээс шалтгаалдаг ажил биш! Чи энэ дэлгүүрийн үйлчилгээг муу байна гэж үзэж байна уу? Тэгвэл ганцхан чамай муугаас болоод муу байгаа юм! Ойлгов уу? гэж загнав. Худалдагч хүүхэн харих гэснээ болиод хуучин суудалдаа эргэн суулаа. Тэгээд шанаа тулан гадагш ширтэв. Очерт зогссон хүмүүс миний талд орж, үг хэл таригч залууг айлын гадаа ирсэн нохой адил гадуурхаж, тал талаас нь бүүрлэн загнав. Нэг үгээр хэлэхэд хот газрын ёс жаяг мэдэхгүй нөгөө муу хөдөөний залууг бид элбэж зодоод дэлгүүрээс хөөж гаргасны эцэст худалдагч бүсгүй сая нэг юм намайг очерын урдуур үйлчлэхчээ аядлаа. 

1976

Олигтойхон эрийн хөөрөг

1980 оны зун. Дашинчилэнгийн шатахуун түгээгүүрт арай ядан хүрч очлоо. “Зил-130” машины бүхээгт чихцэлдэн суусан бид кабины хаалгаар бараг л асгарчихав. Хүүхэд багачуудын бялчир нь кабины хаалгаар ойчоод газар өнхрөлдөж харагдсан. Нар шатаж, бүгчим бүхээгт айраг цагааны үнэрээр хар ялаа бужигнаад амьсгал авахад бэрхтэй. Бүтэж үхэх шахсан бид сэрхрээ залгиж, ухаан сийртэл шатахуун түгээх газар нэг л ер биш угтлаа.

Шатахуун авахаар дугаарласан тэрэг маш олон байсны дээр бүгд дохиогоо зэрэг зэрэг хангинуулж, тэнд хүмүүс хоорондоо үг сольж чадахгүй бие биеийн чихэнд хашигчих авч ам нь ангалзахаас үг нь үл сонсогдоно. Юу болов? Ямар хэрэг мандав? Арай шатахууны аварга торхнуудад гал авалцаж, юу юугүй тэсрэх гэж байгаа юм биш биз гэсэн айдас сэрхийж, юуны өмнө бензиний торхонд таван хүүхдээ ойртуулахгүй юм шүү гэж болгоомжлов.

Тэгтэл аварга том том цав цагаан торхнуудын өмнө төмөр торон хашааны үүдэнд өндөр индэр шиг юман дээр нэг час улаан царайтай, цээжин бие нүцгэн эр хүмүүст хандан бархирч харагдана. “Амь авар” гэж орилоод байгаа юм бол уу гээд чагнавал тэр бээр чанга дуугаар,

-Донгос. Солиор. Муусайн тостой жолооч та нар намайг дөнгөхгүй. Яваад сур гэж нөгөө индэр дээрээсээ Адольф Хитлер шиг гар гозолзуулан агсрах ажээ. Тэгснээ нөгөө эр чинь,

-Та нарт бензин өгөхгүй. Бензин өгсөнгүй гээд хөлөө хүрэх газар заргалдаад үз. Муусайн тостой жолооч та нар юу юм бэ. Юу ч биш шүү дээ. Олигтойхон эрийн хөөрөг гэдэг чинь тостой жолооч та нар шиг юм байдаггүй юм байна. Би үзлээ. Та нарт дусал ч шатахуун өгөхгүй. Яасан ч өгөхгүй мэдэв үү? Та нар шиг ийм өчүүхэн амьтдад тийм хөөрөгний ашиг байхгүй л байхгүй юу. “Бидэнд тийм ашиг бий” гээд надад дээр дэгдээд ирэх сачийтай жолооч та нарын дунд байна уу? Байвал би нармайг нь чихээд өгье гээд нүцгэн цээжээ пад пад алгадан урагш хүчтэй тэмүүлж, өндөр индэр шиг юмныхаа хашилга дээгүүр эгээ л савж унасангүй тогтох нь тэр бээр нэг бол согтсон нөгөө бол солиорсон нэгэн мэт.

Тэгтэл нэг жолооч залуугийн омог шар хөдөлж,

-Чи муу ер нь биднийг яаж доромжлох гээд байна. Жолооч хүмүүс хүн биш юм уу. Новш минь, чи ер нь юу гэх гээд байна. Шатахуун өгөхгүй улсын чухал тээвэр хэдэн цагаар тасаллаа. Ерөөсөө чамайг сэргийлэхэд барьж өгнө гэвэл шатахуун түгээгч эрийн хөх инээд хүрч,

-Чи муу намайг баривчлаад өг л дөө. Тэр муу сэргийлэхийн чинь дэргэд олигтойхон эрийн хөөрөг чинь хөөрөг байдаг юм байна. Өнөөдөр би үзлээ. Муусайн напрааснууд минь та муусайнд ерөөсөө бензин өгөхгүй. Олигтойхон эрийн хөөрөг чинь, чи бид хоёр шиг юм байдаггүй юм байна напраасаа гээд нөгөө залуу жолооч руу нулимснаа цөхрөнгүйгээр толгойгоо сэгсэрч, гуниглаж байна уу гэлтэй хоолой чичрүүлэн уйлав. Харваас тэр шал согтуу ажээ.

Учир явдал тодорвол өнөөдөр Баянмөнх аварга үүгээр дайрч өнгөрөхдөө шатахуун авсан юм гэнэ. Шатахуун түгээгч энэ эртэй аварга танилцаж, хосгүй хөөргөөрөө тамхилсан болтой. Дэндүү сайхан хөөрөг үзэж, сэтгэл нь догдолсон өчүүхэн энэ эр аваргыг явсны дараа архидаж согтоод энэ жүжгийг тавьж буй юмсанж.

Тэр бээр жолооч нарт зангидсан гараар заналхийлж,

-Олигтойхон эрийн хөөрөг гэдэг чинь гэж бархирснаа, -Ээ чааваас хэмээн духаа шааж, -Олигтойхон эрийн хөөрөг гэдэг чинь. Ерөөсөө би та нарт дусал ч бензин өгөхгүй. Тийм хөөрөг та нар үзээгүй харин би бол үзсэн. Үзэх нь байтугай би энэ муу гартаа атгасан толгой. Та муусайн миний энэ гарыг хар. Олигтойхон эрийн хөөрөг атгаж үзсэн миний муу малтуурыг та нар хар. Муусайн жолооч та нар яаж ч чадахгүй шүү дээ, яаж ч чадахгүй гээд енгэнэтэл уйлж гарлаа.

Уурласан жолооч нар дохиогоо зай завсаргүй хангинуулна. Олон тэрэгний дохио нэгэн зэрэг тасралтгүй янгинах чихэнд чийртэй агаад Дашинчилэнгийн амгалан тал хөндий эзээгүй арвиндаа л тэсэж байх шиг. Газар газар сонин сонин хүн байдаг. Гэвч энэ хүн надад дэндүү харамсалтай санагдаж билээ. Хөөрөг гэгч ямар ч ашиггүй чулуугаар монголчуудын хэмжээ илэрдэг ч юм шиг. 

Манай жолооч “Энэ ерөөсөө бүтэхгүй нь. Лүн орж л бензин авахаас” гээд бид хөдлөв. Шатахуун түгээгүүрийн зүүн тарган гүдэн даван давтал бидний ард олон тэрэгний дохио жингэнэж, хүмүүсийн хэрэлдэх бахиралдах дуу хадсаар хоцорсон агаад нөгөө эрийн “Олигтойхон эрийн хөөрөг гэдэг чинь” гэсэн үгс бусдаас гоц ялгарч байв. 

Бидний шатахуун харанхуй шөнө Долоон даваанд дуусаж, авгай хүүхэдтэйгээ Бор хөндийн шумууланд бариулан хээр хэвтэхдээ би “Олигтойхон эрийн хөөрөг олигтойхон эрийн хөөрөг” гэж үглэн шумуул алсаар хонолоо. 1999

Би зөвхөн өөрийгөө л шүүмжилдэг хүн

Хүний оюун ухаан шавхагдашгүй гэдэг бахархам үгэнд хүн бүхэн дуртай. Гэвч бурхны энэ агуу ивээл надад хүртээгүйг би анзаарлаа. Намайг ухааны хомсдолтой төрсөн хөөрхий нэгэн байна гэж өрөвдөөд бас хэрэггүй. Учир нь надад хүмүүсээс давуу тал өөр нэгийг заяажээ. Давамгай чанар маань оюун ухааны минь дутуу дулимгийг нөхөж элбэг дөнгөдөг юм.

Байгаль эх ухаантай нь үнэн аж. Надад нэгийг бусдаас дутуу заяасан атлаа нөгөөг илүү заяасан байна. Миний давуу тал гэж чухам юу вэ гэвээс ердөө л миний сул тал юм. Хүмүүний оюун билэг барагдашгүйтэй адил миний сул тал бас шавхагдашгүй гээч. Үүнийг би өөрийн биеэр эдэлж мэдсэн зүйл болохоос эрдмийн зэрэг горилж бичсэн диссертаци биш тул итгэхэд найдвартай.

Миний сул тал шавхагдашгүй болохоор надад хошин зохиол бичиж, шог зураг зурахад өрөөл бусдын өө согог руу өнгийх шаардлага гардаггүй. Учир нь би гэдэг хүн бусдын дутагдлыг өөлөх нь байтугай өөрийнхөө ялзралыг энэ яваа насандаа шоглон бичээд барахгүй хүн. Тиймээс миний хошиглолыг уншаад уншигч та өөрийгөө доромжлоо юу гэж бүү хардаж сэрдээрэй. 

1974