Залуу хорин зургаатай, царайлаг, нуруулаг бас ухаалаг. Харин санаагаа бичгээр илэрхийлснийг нь үзвэл зургаатай, үзэшгүй, тагжгар дээр нь тэнэг... Боловсролын дөрвөн яамны гараар орж босоо, хэвтээ хоёр үсэг заалгасны эцэст урагшаа хөндлөн бичигтэй; арван үгэндээ хорь алддаг чадвартай дунд сургуулиа төгсжээ. Тэр бол төрийн халамж, боловсролын “аламж”-д өртсөн түм түмэн шинэ монголын нэг. Дэлхийд ганцхан босоо заяатай, дээр нь мэдээж бас хийморьтой, тэр нь босоо мөртөө цагаан залуу: “нүүдэлчид + ийн гэхэд И нь гээгдэх үү?” гэж байна. Хариуллаа: “Гээгдэнэ”. Эргүүлээд асуув: “Хоёр зөөлний тэмдэгтэй бичих үү?”. Хэлэх ч үг олдсонгүй.  

Шинэ ба хуучин

“Гагцхүү нарыг хэвээр үлдээх Октябрь” гэгчээр ардчилсан хувьсгалын дүйвээнээр монголчууд хамаг юмаа хуу солих гэж оролдсон. Эгээтэй л ардчилсан тооны хүрд бодож олоогүй. Шинжлэх ухаан, түүн дотроо хүмүүнлэгийн ухааны агуулга болоод сургалтыг шинэчлэх зайлшгүй хэрэгцээ бол байсан. Гэхдээ эх хэлээ “ардчилах” гэсэн оролдлогын золиосууд өнөөдөр бусдын доог тохуу болж явна. Бичсэн, хэлсэн нь түмний нүдэн дээр болохоор л сэтгүүлчид үеийнхнийхээ өмнөөс чичлүүлж байна. Түүнээс биш долоон дор нь захаас аван бий.

Хэнээр ч заалгаагүй эх хэлээрээ хүн шиг бичиж чаддаггүй Монголын хэдэн үеийн бурууг боловсролын шинэчлэлээс хайх нь зүй. Олон жил монгол хэл заасан, хэд хэдэн дунд сургуулийн багш “Хүүхэд битгий хэл багш нар ч тэвдэж ойлгохоор сурах бичиг гарсан. Урьд үгийн бүтэц, зөв бичих дүрэм, өгүүлбэр зүй тэгээд найруулга зүй заадаг байлаа. Одоо бол эх гэдэг юмаар нүддэг болсон” гэцгээлээ. Тэднийхээр бол үүнээс “хоёр зөөлний тэмдэг бичдэг залуу” төржээ. Өнөөгийн монгол хэл, уран зохиолын сургалтын стандартыг зохиоход гар бие оролцсон төдийгүй ихэнх сурах бичгийг шинэчлэн зохиосон МУБИС-ийн Монгол судлалын сургуулийн захирал, доктор, профессор, Монгол Улсын гавьяат багш Ц.Өнөрбаян; МУИС-ийн Монгол хэл, соёлын сургуулийн багш, доктор, профессор М.Базаррагчаа нар харин арай өөр тайлбар хэллээ. Ц.Өнөрбаян “Хуучин хэлзүйжсэн сурах бичиг үзэж ирсэн. Тэр үеийн сурах бичиг ярих, бичих, унших, сонсох хэрэглээнээс хол. Тиймээс боловсролыг хэрэглээнд тулгуурлах; эх хэлний боловсрол олгохдоо сайхан ярьдаг, бичдэг, уншдаг, сонсдог чадварт сургах чиглэлд тулгуурлаад уламжлалт сургалтын агуулга өөрчлөгдсөн” гэж байна. Харин М.Базаррагчаа “Монгол хэлийг хялбархан хичээл гэдэг ойлголт түгээмэл. Эх хэлээ эрхэмлэдэггүй, ярьж харилцаж байвал боллоо гэж үздэг. Тиймээс үүнийг жаахан гүнзгийрүүлж, сурах бичгийг өөр маягаар хийх гэж оролдсон. Гэвч хүнд, агуулга нь их болсон гэж шүүмжилдэг” гэв.

Гучин жил багшилсан эмэгтэй “Монгол хэлний хичээлийг ам ба бичгээр хоёр салган дүгнэдэг системийг халсан учир” хүүхдүүд зөв бичих чадваргүй болж байна гэж үздэг аж. Лавтайяа наймдугаар ангийн монгол хэлний багш нарт зориулсан зөвлөмжид чээж бичгийн хөтөлбөр харагдаагүй. Мөн хэдэн жилийн өмнөөс багш нарт дэвтэр зассаны хөлс олгохоо больсон тул тэд илүү ажил хийхээс төвөгшөөх болжээ. Ц.Өнөрбаян ч үүнийг зөвтгөж, “Хүний хөдөлмөрийг үнэлэх ёстой” гээд дунд сургуулийн багш нарын ачаалал ихэссэн болохоор хүүхдүүдийн зөв бичих зүй, бичгийн хэвтэй зууралдах завгүй болсон гэв. М.Базаррагчаа монгол хэлний шалгалтыг тестээр авдаг болсноор чээж бичиг хасагдсан гэхдээ хичээлийн явцад сурах бичгийн эхээр чээж бичиг хийлгэх ёстой гэсэн юм. Ц.Өнөрбаян үүнийг арай өөр өнцгөөр дүгнэж байлаа. Тэрбээр үнэлгээний бодлого өөрчлөгдсөнтэй асуудлыг холбож, одоогийн “A, B, C” хуучны “онц, сайн, дунд, муу” дүнгээс хавьгүй сул хүүхдийн сэтгэлд тусдаг учир хичээлдээ шамдахаа больчихсон гэж хардаг ажээ. Гэхдээ дунд болоод дээд сургуулийн багш нар монгол хэлний хичээлийн цагийг багасгасан нь өнөөгийн сургалтад асар муу нөлөө үзүүлж буйг нэгэн дуугаар зөвшөөрсөн юм. Өөрөөр хэлбэл өргөн агуулгыг багахан цагт багтаан заах болжээ.

Үүнээс гадна их сургууль төгсөн гарч буй багш нарын чанар муудсан гэж М.Базаррагчаа ярилаа. Шалтгааныг нь тэрбээр “Дунд сургууль төгссөн хүүхдийн сурлагын чанар ерээд оноос өмнөх үеийнхэд хүрэхээ больсон. Дээр нь элсэгчдийг сайн шигшихгүй олноор нь авдаг болсноор бэлтгэгдсэн багш нарын чанар муудаж, эргээд дунд сургуульд багшилдаг гамшгийн гинжин хэлхээ үүссэн”-д байгаа гэж үздэг аж. Дунд сургуулиуд МУБИС төгсөгчдийг илт голсон бол МУИС-ийн бүтээгдэхүүн арай дөнгүүр ч багшлах эрхгүй төгсдөг ажээ. Социализмын үед Боловсролын яамнаас ганцхан МУБИС-д олгосон багшлах эрхийн монополь индекс өөрчлөгдөөгүй тул өнөөдөр МУИС-ийн төгсөгч багшлахын тулд МУБИС-д дахин сургалтад хамрагдах учиртай гэнэ. Үүнийг МУИС-ийнхан “МУБИС-ийн бизнес” гэж хардаг юм байна. Хэдэнтээ Боловсролын яаманд хүсэлт гаргаж, сургалтын стандартаа танилцуулсан, дээр нь хэрэгцээ байсаар атал өнөө ч шийдэгдээгүй асуудал дээр тэд хар санах хэр юм биз ээ.   
    
Одоо ба ирээдүй

Дунд сургуулийн бүх сурах бичгийг тендерт шалгарсан багаар бүтээлгэх болсноор боловсролын салбарт нэг хэрүүл нэмэгдсэн. Аль сайныг нь шилж сонгох учиртай шалгаруулалт үнэндээ хахуулиар шийдэгддэг гэж дунд сургуулийн багш нар ярилаа. Сурах бичиг зохиох багт яамны ажилтан ч багтсныг нэр цохон хэлсэн үгэндээ хүч оруулав. Мөн хувилбарт буюу нэг хичээлийн хэд хэдэн сурах бичиг хэвлэж эхэлсэн үеэс дунд сургуулиудын захирал, сургалтын менежерүүд ч хахуулиас хувь хүртдэг болжээ. М.Базаррагчаа, Ц.Өнөрбаян нар хүн ам олонтой гадаад оронд ганц сурах бичиг бүтээгээд насны хоолоо олдог гээд манай шагнал их биш, сайндаа 1.5 саяас дөрвөн сая орчим төгрөгт эргэлддэг гэж байна. Тэдний хэн хэн нь монгол хэл шинжлэлийн салбарт дөч илүү жил ажилласан, эрдмийн өндөр зэрэг цолтой тул сарын цалин нь муугүй байх учиртай, тиймээс сурах бичгийн шагнал хоёр эрдэмтэн нэр нүүрээ барахаар мөнгө биш шиг санагдсан. Харин олон тоогоор хэвлэж, “шахдаг” хэвлэлийн үйлдвэрүүд өрмийг нь хамах боломжтой юм.
   
Монгол хэлний сурах бичгийн тендерт үнэндээ бараг өрсөлдөгч байхгүй бүр МУИС, МУБИС-ийн багш нар нэг баг болох тохиолдол ч бий гэж Ц.Өнөрбаян ярьж байна. Гэхдээ М.Базаррагчаа МУБИС-ийнхантай үзэл бодол тэр бүр таардаггүй гэсэн юм. Гээд яахав, уул нь сурах бичиг зохиох үүрэгтэй Боловсролын хүрээлэнгээс юу ч хүлээгээд нэмэргүй хойно дээрх хоёр сургууль эх хэлээ хүүхдэд номоор амлуулж л явна. Хуучин сургалт хэлзүй голлосон байсан тул Өрнийн жишгээр хэрэглээнд тулгуурласан сурах бичиг зохиох шаардлага урган гарсан гэдэг дээр МУИС, МУБИС-ийн аль аль нь нэг саналтай байв. Урьд өмнө монгол хэл шинжлэлд байгаагүй “эх судлал” гэх ойлголт сургалтад оржээ. Үүнийг дагаад эхэд тулгуурласан агуулга бий болж. Шинэ тутам арга барилаар зохиомжийн дөрвөн хэлбэр буюу “хүүрнэмж, эргэцүүлэмж, тайлбарламж, тоочимж” гэх нэр томьёонууд ч сурах бичигт багтжээ. Ерээд оноос 2000 оны эхэн хүртэл нэр томьёо чамгүй задгайрч сурагч бүү хэл эрдэмтэд ч будилж төөрч явсан, гэхдээ өнөөдөр цэгцэрсэн гэж байна.

Гэвч ерээд оноос өмнө зааж байсан багш нар нэр томьёогоо мэдэхгүй учир зааж чаддаггүй. Бас шинэ арга барилд дасаагүй болохоороо шүүмжилдэг гэж хоёр эрдэмтэн хэллээ. Ц.Өнөрбаян “Хэрэглээн дээр тулгуурлан хичээл заах сэтгэлгээ, чадвар багш нарт дутуу. Тэдний сэтгэлгээ өөрчлөгдөхгүй байна” гээд “Чадахгүй бол ажлаасаа гар” гэж “зөвлөдөг”-өө ч хуучиллаа. Харин М.Базаррагчаа “Ганц сурах бичгээ олон жил барьсан багш хөгждөггүй, шинэ сургалтаар бол багш ч хөгжинө” гэж байна. Мөн тэрбээр “Эх хэлээ монголчууд амар хялбар зүйл мэтээр ойлгодог. Зарим нь бүр шинжлэх ухаан биш гэж үздэг. Тиймээс энэ ойлголтыг эвдэх үүднээс сурах бичгийг илүү мэргэжлийн түвшинд хүргэх учиртай” гэсэн юм. Эх түшиглэсэн монгол хэлний сургалтын дүнд бидний хойч үе төрөлх хэлээрээ зөв сайхан ярьдаг, санаагаа илэрхийлдэг, бичдэг чадвартай болох аж. Харин МУИС-ийн багш М.Базаррагчаа Багшийн дээд гэгдэж байсан МУБИС-ийг заах арга, хүүхдэд хүнддэнэ гэх мэт шалтгаанаар сурах бичгийг хэтэрхий хялбарчлах гэдэг хэмээн шүүмжлэв. Гэтэл зарим багш урьдын хоршоо үгэнд “хэлзүйжсэн үг” мэтийн шинэ нэр өгөх замаар монгол хэлийг улам ойлгомжгүй болгочихлоо гэсэн юм. Бас “үгийнсанжсан”, “утгазүйжсэн” гээд өөр олон нэр томьёо хэлнэ билээ.

Мөхөх үү, сэхэх үү?

Хуучин үгзүйжсэн сургалттай байхад зөв бөгөөд хичээнгүй бичихийг эрхэмлэж ирснээр хүмүүс монгол хэлийг энэ хүрээнд ойлгодог гэнэ. Ц.Өнөрбаян “Эх хэлний боловсролыг монголчууд өнгөц хардаг. Механик буюу сайхан, зөв бичих нь хамгийн хялбар боловсрол гэтэл үүгээр л үнэлдэг. Харин хамгийн чухал санаа бодлоо цэгцтэй, сайхан илэрхийлэх чадварыг тоохгүй юм” гэлээ. Монгол хэл мөхлөө гэдэг харуусал өнөөдөр хамгийн “сайхан” сонстох болсон. Гэтэл үүнийг М.Базаррагчаа “Ямар ч судалгаагүй, зүгээр л нийгмийн давалгаа ашиглаж цуурагчид”-ын ажил гэж тайллаа. Ийм үг яриа ихэвчлэн монгол хэлний мэргэжилтнүүдээс гардаг, жаахан нэр олж авах гэсэн арга ч байж мэднэ. Харин дунд сургуулийн нэгэн багш сурагчид нь кириллээр алдаагүй, цэвэрхэн бичээд сурчихвал монгол заасан хэрэг нь бүтнэ гэж байлаа.
   
Эрдэмтдийн хэн хэн нь монгол хэлний сурах бичиг шинэ шатанд гарсан, гол нь сургалт чухал гэсэн юм. Гэвч бас асуудал бий. Өнгөрсөн онд Боловсролын газраас математик, монгол хэл хоёроор зургаа болон аравдугаар ангийн тус бүр 3 000 хүүхдээс шалгалт авахад ташраараа тааруухан дүн авцгаажээ. Монгол хэл ч дүүрч, хаашдаа “мөхөж” байгаа хойно. Гэтэл өгүүлбэртэй бодлогоо зөв бодсон хүүхэд ганц ч гараагүй аж. Нэмж, хасаж, үржүүлж, хуваахыг бол нэг юм дөнгөжээ. Асуудал энд л байгаа юм. Монгол хэлний “мөхөл” ганц энэ салбарынханд хамаатай зүйл биш. Энэ талаас нь сонирхохоор математикийн дагнасан сургалттай “Сант” сургуулийн багштай уулзахад “Наадах чинь асуудал шүү” гэж ам алдсан ч гарч орж ирээд “Захирал юм ярихыг зөвшөөрсөнгүй” гэдгээр шалтаглан дуугаа хураалаа. Муу нуухаар сайн илчил гэж үг бий дээ, уул нь.
 
“Математикийн олимпиадын маш олон бодлого 4+1=5 гэдэг бодолттой мөртөө бичгийн цаас дүүрэн тайлбартай байх нь бий” гэж МУИС-ийн Хэрэглээний математикийн багш Г.Анхбаяр ярьсан юм. Бас “Математик, монгол хэл хоёр маш сайн интеграцид орж байж л хүүхэд өөрийгөө задална” гэж нэмлээ. Ганц математик ч бус бусад бүх хичээлийн сурах бичиг монгол хэлээр хэвлэгддэг учир хүүхдүүд хичээлээ ойлгохоо байж мэдэх нь. Гэтэл эцэг эхчүүд “Наад монгол хэл чинь яах вэ, англи хэлээ үз, тоогоо бод” гэж хүүхдээ сургадаг хэмээн М.Базаррагчаа ярьсан. Ц.Өнөрбаян, М.Базаррагчаа нар 12 жилийн сургалттай сургуульд гадаад хэлийг таваас дээш ангиас эхлэн заах нь зүйтэй гэдэг боддог аж. Ноднин Японы парламентаар яг энэ асуудлаар хурцхан маргаан өрнөж байсан юм билээ. “Зөв, сайхан бичих бол үнэндээ жинхэнэ боловсрол биш” гэж үздэг Ц.Өнөрбаян 1983 онд хэвлэгдсэн Ц.Дамдинсүрэн, Б.Осор нарын Монгол үсгийн дүрмийн толь-ийг одоо явцуу болчихсон гээд ялангуяа харь үгийг кирилл үсэгт буулгах тал дээр илт хоцрогдсон гэж байна. Харин М.Базаррагчаа Шинжлэх ухааны академи 1966 онд нэг удаа гаргасан “Академийн зөв бичих зүй”-г дахин шинэчилж хэвлэх болсон гэв.

Манай эрдэмтдийн сурах бичиг

Өнөөдөр сургалтад сонголттойгоор ашиглагдаж буй зургаадугаар ангийн монгол хэлний хоёр сурах бичгийг харьцуулж үзлээ. Нэгийг нь М.Базаррагчаа нар, нөгөөг нь Ц.Өнөрбаян нар зохион тул сонирхол татсан хэрэг. М.Базаррагчаа “Хувилбарт сурах бичгээс татгалзсан нь ухралт” гэж хэлээд “Мэдлэг чухал бус чадвар хамгаас хэрэгтэй” гэсэн юм. Арван хоёр жилийн сургалтын сурах бичгүүдийг хоёр эрдэмтэн хамтран хийгээд эхэлчихсэн гэнэ. Мөн Ц.Өнөрбаян “Манайхан тендер зарлахдаа 5-6 сарын хугацаа өгдөг нь арай давчуу хугацаа” гээд “Хүүхдийн сэтгэхүйн онцлогт таарсан эх сонгох зэрэг асар их цаг, хөдөлмөр ордог шаггүй ажил” гэсэн юм.

Монгол хэл 6. М.Базаррагчаа нар. 2006 он

“Навчит гурван даваа”, “Ухаарч амьдрах хорвоо”, “Өглөөний наран айсуй”, “Ээж бид хоёр” дөрвөн бүлгийн нэр ерөнхийдөө сурах бичгийн өнгө төрхийг илтгэх мэт. Энэ ном бүхэлдээ “соён гэгээрүүлэх терроризм”-ын бүтээл мэт сэтгэгдэл төрүүлсэн. Эхүүдээ сонгохдоо шинжлэх ухааны бүх салбараас авсны дээр Д.Батбаяр, Д.Урианхай, Н.Өлзийбат нарын олонхын бус зохиолч давамгайлжээ. Мөн УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатарын фэнг шүйчин явахдаа бичсэн зүйлээс ч оруулж. Түүнээс гадна Л.Өлзийтөгсийн

... Нарнаас эхэлдэг тэнгэрийн тухай
Тэнгэрээс төрдөг шувуудын тухай
Шувуудаас үүддэг хүслийн тухай
Бичих л гэж би амьдралаас зугтаж явна... гэсэн мөрүүд ч байна.

Бас Х.Болор-Эрдэний “Намар надад аймшигтай санагддаг. Гуниг нөмөрсөн хүмүүс. Бөгтийсөн гудамж. Надаас тасарсан навчис газраар хөглөрч... Хөглөрөх навчис хүмүүсийн хөлд гишгэгдэхэд доромжлуулсан мэт санагддаг. Санаа алдахад минь салхи исгэрэх шиг жихүүцэл төрдөг. Намар надад аймшигтай санагддаг“ гэх гунигт бодрол бас бий. Хамгийн олон орсон Н.Өлзийбатын эхүүд ч “дотоод чанад руу алсарсан” агуулгатай. Түүнээс гадна Ван Гогийн “Наранцэцэг”, Пабло Пикассогийн “Бөмбөлөг дээрх охин” бүтээлүүдийг “Сайтар ажиглаад юу дүрсэлснийг нь тайлбарла” гэдэг даалгаврын хамт багтжээ. М.Базаррагчаа “Монгол хэлийг сурахдаа хүүхэд математик шиг сэтгэх хэрэгтэй. Тархи толгойгоо зовоож ойлгох ёстой. Сурах гэдэг өөрөө мунгинаж, эргэж буцдаг үйл явц” гэж хэлсэндээ хүрсэн байна. Харин АНУ-ын Ерөнхийлөгч А.Линкольны намтрыг оруулсан нь “ардчилж” буй хэрэг юм болов уу. Энэ номын нүүр бүхэнд шахуу график дүрслэл байхын дээр уншаад үзэхээр формаль логикийн сурах бичиг лугаа адил санагдаж ч магад. Зөв бичих дүрмийн алдаа харьцангуй бага, өнгө будгаар баялаг юм.

Монгол хэл 6. Ц.Өнөрбаян нар. 2006 он

Сонгож авсан эхүүд нь “Чингис”, “Монголын нууц товчоо”, “бүргэд”, “чоно” учир “үндэсний онцлогтой болжээ” гэж харахаар. Гэвч бүргэд сүүн тэжээлтэн шиг зулзагатайг олж мэдээд “зэгзгэр хэрэм” харж, элсэн уул (манхан гэдэггүй бил үү?!)-тай тааралдах нь гайхам. Сурагчид хамгийн эхний хичээл дээрээ эх хэлээ хайр дурлалаар золиогүй эрийн түүхийг үзчихээд 99 дүгээр нүүрээс Туулай шүлгийг цэцэрлэгийн хүүхэд шиг “хөдөлгөөнтэй цоглог” унших ажээ. Хүүхдийн нас, сэтгэхүйн онцлог хаана байна, Ц.Өнөрбаян багш аа? Мөн “өеөдөх”-ийг “хонхор газар гэдэргээ харан нуруугаараа унаж босож чадахгүй болох”; “үлий”-г “газар доогуур оготно хулганы онгочин сэндийлсэн газар (нүх биш үү?)” гэх мэтээр ташаа тайлбарласан нь олонтаа. Зөв бичих дүрмийн алдааг эндээс чухам л бөөс шиг түүнэ. Басхүү гадаад нэрийг кириллээр буулгахдаа “Ром”-ыг “Рим”; “Людвиг ван Бетховен”-ийг “Людовиг ван Бетховен” гэж алдаад зогсохгүй 41 дүгээр нүүрийн “Дэвидийн түүх” эхийн дотор гол баатрын нэрийг “Дэвид”, “Девид” хэмээн хоёр өөрөөр бичжээ.
   
Цаг үетэйгээ нийцүүлсэн ухаан гэхээр “Цаг бол алт”, “Бенжамин Франклиний намтар”, “Уолт Диснейн хүүхэд нас гэр бүл” зэрэг эхээс гадна Баабараас ч бас эшлэл оруулсан харагдана. Нөгөө хувилбараа бодвол график, “философи” цөөтэй нь мань мэтэд ойр санагдавч тэр зүгийн алдаа элбэг болжээ. Харин Чингиз Айтматовын Далайн хөвөөний алаг хав толгой (Пегий пес, бегущий краем моря) зохиолыг Расул Гамзатовын бүтээл болгочихсныг нь уучилж боломгүй.

Эцсийн эцэст

Монгол хэл шинжлэлийн асуудлыг сурах бичгийн хүрээнд дэнсэлбэл нэг иймэрхүү. Дэлхийн аль ч орны бүрэн дунд боловсролын хөтөлбөрт багтдаггүй монгол хэлний сургалт хийгээд сурах бичигт хэн хүнгүй анхаарах цаг иржээ. “Даалгавраа ойлгохгүй суугаа хүүхэддээ эцэг эх нь туслахын тулд хамт суралцах” Ц.Өнөрбаянгийн санаа амьдралаас дэндүү хол санагдана. “Монгол хэл бол хими, физик шиг байгаль сүйтгэдэггүй, экологид халгүй шинжлэх ухаан” гэдэг М.Базаррагчаагийн тодорхойлолт инээд хүргэнэ. Үйл үгээс нэр үг үүсгэх “мж” дагавараар амилсан олон тооны нэр томьёотой болсон монгол хэлний сургалтыг би л хувьдаа “АЛ(үйл үг!)+МЖ=АЛАМЖ болчихож гэж харлаа. Энэ маягаараа цааш явбал кирилл үсэг, монгол бичиг болоод латин цагаан толгой зэрэг зэрэг тархи руугаа чихүүлж суугаа хүүхдүүд гэнэт босож ирээд ингэж хэлж мэднэ:
 
Чиний хэлсэн бүхнийг чинь “БАГШ” гуай, бид бүгдийг биелүүлдэг
Чамд хэлэх нэг зөвлөгөө байна: - ЧИ БИТГИЙ ХУЦ!